Дулат Иcабек: «ПРЕЗИДЕНТПЕН ӘҢГІМЕДЕ НЕ АЙТЫЛМАДЫ ДЕЙСІҢ?» 14.07.2017

– Дулат аға, жақында Елбасы қазақ зиялыларымен кездесті. Арасында сіз де барсыз. Видеоны көрдік. Көп дүниені Президенттің өзіне тікелей айтуға мүмкіндігіңіз болды ғой. Талай ойды іркіп қалғандай көріндіңіз. Әлде халықты толғандырып жүрген мәселелер сөз болып, монтаждалған кезде қысқарып кетті ме?

– Бұл айтқандарыңызға Президент қалай жауап берді?

– Бәріне дұрыс жауап береді ғой. «Қытайлықтардан қорқуға болмайды, олардың әрбір адамы менің блокнотымда жазылған. Жұмыстарын бітіреді де, кете береді», – деді. Сосын мен: «Нұреке, қазақтың бәрі бастық болғысы келеді. Бір үйдегі бес баланың бесеуі де академияға түседі, университеттерге оқуға тапсырады. Соңында бәрі жұмыссыз жүреді, сауда жасайды. Сондықтан Кеңес Үкіметі кезіндегідей түрлі мамандық алып шығатын училище, колледждерді көбейтуіміз керек. Монтер, электрик секілді мамандықтар беретін айлық, жылдық курстар ашу керек. Жұмысшы табы қалыптаспай, мемлекет болмаймыз. Қазір теледидарың бұзылып, маман шақырсаң, орыс келеді. Тоңазытқыш жөндеуге де орыс кеп тұрады. Осының бәрін қазақ үйренетін кез келді. Содан соң сырттан келген қазақтарды орналастыру мәселесін қолға алу керек. Бұрын жақсы еді, қазір бұл мәселе тоқтап қалды. Көптеген қазақ осында жүріп-жүріп, мал қора таба алмай, квотасын ала алмай, жинап әкелген ақшасының бәрін жеп қойып, Моңғолияға қайтып кетіп жатыр. Қайта Монғолияға рахмет, оларға азаматтығын қайта берді. Ал азаматтығын бермесе қайтеді? Міне, осының бәрі шешімін табуы тиіс мәселе. Шетелдегі қазақтарымызды оңтүстікке қоныстандыра бермей, 2 млн егістік жері бар Павлодар секілді аймақтарға орналастыру қажет. Оларды жан-жаққа шашып-шашып тастамай бірге қоныстандырған жөн. Солай үйренісіп, кірігуі керек. Әйтпесе, жергілікті қазақтар арасына барса, Қытайдан келгенді «қытай» деп, Моңғолиядан келген қазақты «моңғол» деп естерін шығарады, мазақтайды. Баяғыда Ираннан көшіп келген қазақтартың түркістандықтармен араласып кеткені есімде. Өздері орысша білмейтін, онымен қоймай біздің қазақтың көрсетпегені жоқ, кілемдерін ұрлап, базарға барса сабап, заттарын тартып алып жүрді. Әйтеуір, қиындыққа көніп, қазақтың бір елі болып кетті ғой. Кеңес Үкіметінің кезінде, 1962 жылы, мына Қабдеш Жұмаділов бір айда 200 мың қазақты бастап өтті. СССР-дың КГБ-сы қандай қатал? Сондай қаталдыққа қарамастан, оларға сенім артты, қолдарына жұмыс берді. Ал біз басымызда егемендігіміз бола тұра, оларға жансыз деп қарайтын сияқтымыз. Қазір азаматтық алу үшін 4 жыл бойы жұмыс істеуі керек екен. Төрт жыл қалай күн көреді? Бір ғана квотамен берілген бір 50-60 мың теңге неге жетеді? Сіз 17 млн қазаққа ғана емес, сыртта жүрген 11 млн қазаққа да Президентсіз. Солардың бәрін бауырға басу керек, ішке тарту керек. Бізде ұлттық кадрлар неге жоқ? Анау Илья Ильинді айтамыз, оған мен қуанбаймын. Өйткені, ол менің қаным емес. Мен қазақтан шыққан Дәулет Тұрлыхановқа, Бекзат Саттархановқа қуанам. Сіз оған ренжімеңіз. Мен солай жаралғанмын. Сіз де ішіңізден сөйтіп ойлайтын шығарсыз», – деп ойымдағының бәрін айттым. Елбасының өзі де «Сыртта күңкілдегеннен гөрі осында ойларыңды ашық айтыңдар, үшеуіңді сол үшін шақырттым», – деп басынан ескерткен еді.

– Оны да сұрадық. «Ертең өзге жазушылар өкпелейді. «Неге бөліп алды?» деп бір ұшы сізге де тиеді. Неліктен үшеумізді таңдадыңыз?» – дедік. Президент: «Үшеуіңді бекер шақырып отырған жоқпын, пікірлерің бар адамсыңдар. Бексұлтан Тәуелсіздіктің 25 жылдығына сәйкес Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты болды. Содан кейін шақырдым. Cмағұлдың романы Америкада ағылшын тілінде жарық көрді. Сол үшін шақырдым. Ал сен болсаң, Англияға жол ашып жатырсың. Қазақ пьесасы тұңғыш рет ағылшын сахнасында қойылды. Мақалаларыңды, сөздеріңді тыңдап тұрамын. Осыдан кейін шақырып отырмын», – деп жауап берді.

– Әдебиетке қатысты қандай да бір мәселелер көтерілді ме? Әдебиет төңірегінде қандай пікірлер айтылды?

– Оған бұрыла алмадық. Тұрар Рысқұловтың «оқу-ағартуды кейін айтармыз, әзірге қазаққа нан керек дегеніндей» әдебиетті бір нәрсе қылармыз дестік. Ұлттың мүддесін ғана әңгіме еттік. Ойымды айтып-айтып келіп, арасында әзіл де қоса кеттім. «Сізбен сөйлескенде Президент екеніңізді ұмытып кетемін», – десем, «Қайда есіңе түседі?» – дейді. «Үйге барып, теледидар қосқанда есіме түседі», – деп еді, шек-сілесі қата күлді. Жұрттар бара салып жағадан алу керек деп ойлайды. Жоқ, бір елдің патшасына олай айтуға болмайды. Пікіріңді сипалап, мақтамен бауыздағандай қылып жеткізу керек. Соның өзі оңай тимегені анық. Бірде қызарып, бірде бозарып отырып тыңдады. Әйтсе де, пікіріміздің бәрін қолдады. Рухани жаңғыруын қолдайтынымызды білдірдік. Баяғыдан күткенімізді айттық. Үш тілдікті қолдамаймыз дестік. Бастауыш таза қазақша оқылуы керек, ары қарай 40 тіл біле ме, 70 тіл біле ме, баланың өзі білсін.
– Билік басында жүрген шекпенділердің қайсымен жақсы араласасыз? Олардың арасында достарыңыз бар ма?

– Әрине, бар. Иманғали елші боп кетті. Ең сырласымыз сол еді. Қасымжомарт Тоқаевпен көп араласқан жоқпын. Сырттай өте қатты жақсы көрем. Кеше ғана кітабымды жібердім, өзі сұраған екен. Қазіргі Атырау облысының әкімі әдебиет пен мәдениетке жақсы сияқты, бірақ қол алып амандасқан емеспін. Оңтүстік Қазақстан облысында бір 7-8 ай болып, басқа жаққа министр болып кеткен Атамқұлов деген жігітті де сырттай жақсы көрем. Бір ағам қайтыс болғанда, үйге келіп, көңіл айтып кетті. Кісілік, адамгершілігі өте жоғары екен. Алматы облысының әкімі Амандық Баталов та көргенді, сабырлы жігіт екен. Бір-екі рет кездескенде соны аңғардым. Мынау Арыстанбегіміз де жүр. Кейде байқамай бірдеңелерді айтып қояды. “Ондай сөздеріңді қойсайшы. Бірден лақ еткізіп айта саласың. Ертең таяқ боп тиеді, ойланып сөйлесеңші”, – деймін. Аңқылдаған жақсы жігіт, қолынан келген жақсылығын аямайды. Киноға байланысты бір нәрселері бар екен, онымен ісім жоқ. Сырттан бір сыйлайтын кісілердің қатарында Бердібек Сапарбаев та бар. Қытайларды өз орнына қойып, қазақтың қорғаны болып жүр. Қазір Түймебаев оңтүстікке келді. Әдебиет пен мәдениетке өте жақын екен. Сонысына іш тартып, сырттай сыйлап жүрмін, бір-екі рет кездестім де.