Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Космонимдер мен астронимдер
| Ономастика: зерттеу мәселелері
түркі) зоонимиконында да кісі есімдерін жануарларға атау ретінде қолдану кездеседі. Ұлттық зоонимиялық жүйеде раритетті және сол тілге тән зооним негіздері байкалады: қаз. Шалқүйрық, Ақмуйіз (сиыр), Қарақасқа, Ақбоз (жылқы), Ақмойнақ, Ақтос (иттер) т.б.; орыс. Шарик, Дружок, Бобик (тексіз иттер), Рекс, Мухтар (овчаркалар), Мурка, Васька (мысыктар), Машка, Зорька, Пеструшка (сиырлар), Буран, Гиедко (жыл- қылар), Кеша (тотықүс) т.б.; АҚШ-та жиі қолданылатын мысыктар мен иттердің аттары: Molly, Coco, Maggie, Max; Англияда тектік аттар таралған: Puss, Kitty, Tib - мысыктар, Jib, Tom - еркек мысыктар, Billy, Nanny - ешкі, Polly тотыкүс т.б. Морфологиялық қурылымы: Зоонимдердің морфология- лық қүрылымы мен сөзжасамы срекше емес, себебі, олар тілде бар негізгі деривациялық тәсілге сүйенеді. Зоонимдер жасауда тілде бар және жануарларға атау гагуға тән тілдік қүралдар колданылады. Зерттеушілердің пікірі бойынша, зоонимдердің семантикалык және қүрылымдык сөзжасам- дық модельдері антропонимдер мен топонимдерден көп түрлілігімен ажыратылады. Жануар аттары апеллятивтердің онимдену мен басқа разрядтағы онимдердің жануар атауына ауысу, яғни трансонимдену тәсілдері арқылы жасалады. Жануар аттарының онимдік түріне лексика- семантикалық тәсіл - сөз формасының өзгеріссіз онимге көшуі жатады: қаз. Жолбарыс (ит), Қарлыгаіи (сиыр), Қасқа (жылқы), Қорган (өгіз), Қуттыаяқ, Алга, Анау (ит), орыс. Каштан, Гигант (жылқы), Муха, Пальма (ит), Быстрый, Непокорный (жылқы), Ах, Авось (жылқы), Улетай (жыл- кы), Дерзай, Угадай (ит), Горе-прочь (жылқы), Аромат любви (ит) т.б. Созжасамдық модельдер жай, күрделі, күрамды болып болінеді. Қазак мал атауларында бүл модельдің үш түрі де кездеседі:
жай атаулар: Арту, Аршу, Қыран, Арыстан; күрделі атаулар: Ешкібас, Аққус, Ақлагым, Сары- тебеген; қүрамды атаулар: Шолақ қуйрық, Қайқыбел, Кок қасқа. Бірінші аталған екі топ жиірек кездеседі, себебі жалкы есімдердің барлығы да біртүтас (бір сөзбен) таңбалауға тырысады. Орыс тіліндегі зоонимдерде жай түрі аффиксті жәнс аффикссіз болып кследі. Аффикссіз сөзжасамға онимизация нәтижесінде апеллятивтерден жасалған зоонимдер жатады (зат есім зимуиіка - иттің аты Зимушка, зат есім барон - иттің аты Барон, кісі аты Петька - тотықүстың аты Петька т.б.). Жүрнақты зоонимдерге феминді дериваттар жатады: Бу- ланный - Буланка, Гнедой, Гнедуха, сонымен қатар Косматуха, Добруша, Июлька, Любимка, Звездоня т.б., олар диалектілік лексикада сақталған ерекше зоонимдік жүрнақты дериватқа жатады (Русская ономастика и ономастика России, 1994. С. 82). Түркі зоонимдеріндегі күрделі атаулар кобінесе соз тіркестсрінен жасалады (Қарақасқа, Қүтаяқ, Қара- коз т.б.), ал орыс зоонимиясында бүл қүбылыс жиі кездесгіейді (Белошейка, Белогрудка, Белогубка). Қүрамды созжасамдар “сын есім + зат есім ” моделінен (орыс. Осенняя ночка, Черная магия, Весенняя капель. Стремительный рейд - жылқы), “зат есім + зат есім ’’ моделінен {Дочка сосны, сын Геркулеса, Аромат любви, Принц Флоризель) түрады. Аталмыш модельдер жиі қолданылмайды жэне зоонимдік созжасам ерекшелігін қүрайды. “Кісі есімі + әкесінің аты” моделі жиі қолданылмаса да үшырасады (орыс. шошқа Мария Ивановна, торай Борис Иванович, мысық Василий Тимофеевич, ағыл. Тристам Шенди, Лорд Байрон, Лукреция Борджиа - онер, әдебиет, дін қайраткерлері есімдерімен аталған мысықтар аты). 74
Қорыта айтқанда, жануарларға атау тағудың маңызы зор. Себебі, адам қолына үйретілген жабайы аңдарды ажырагу үшін қажет болса, баяғыдан адамға үйір болған үй жануар- лары атын атап шакырағаннан эмоционалды ләззаг таба- ды. Космонимдер мен астронимдер Ономастикада ғарыш денелерінің атауларын космонимдер мен астронимдер деп бөлу қалыптасқан. Космонимдер дегеніміз, ғарыш кеңістігі, галактика, жүлдыздар жүйесін немесе оның бөлшектерін, жүлдыздар шоғырының атауларынан түратын жалқы есімдердің бір түрі. Астронимдер дегеніміз - жеке, бір нүктедегі аспан денелерінің (планеталардың, кометалардың, астероидгар- дың, метеороид, метеориттердің) жалқы есімдері. Осыған сәйкес космонимдер мен астронимдерді космонимика мен астронимика зерттейді. Ономастика тарихында ғарыш кеңістігінің жеке топтарын зерттеу әр уақытта бірізді бола бермей, олардың талдауында терминологиялық сәйкессіздік кездеседі. Мәселен, кейбір ғалымдар барлык ғарыш денелеріне қатыс-ты космоним және космонимика терминін колданғанды жөн көреді (Ю.А. Карпенко, В.Д. Бондалетов, Т. Жанүзақов, К.Г. Аронов), ал кейбіреулері - астроним және астронимика (М.Э. Рут). Бүл ғарыш объектілерінің терең, жағнжакты, зерттелмегендігімен түсіндіріліп, оларды жекелеп бір нүктедегі (астроним) және кеңістіктегі (космоним) объект деп бөліп талдамайды. Ю.А. Карпенконың пікірі бойынша, осындай қалыптасқан ойды түр-тектік үғымды білдіретін терминдердің болмауынан және осыған байланысты терминдерді қарастыру керек деп түсіндірген. XX ғасырдың 70-80-жылдары ғарыш объектілерінің атаулары бірыңғай зерттеле бастады. Н.В. Подольскаяның сөздігінде космоним (космонимика) және астроним (астронимика), селеноним (айдағы кез келген 75
жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|