Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019 (1)
| II тарау. Ономастиканың теориялың мәселелері
Жалқы есімдердің әмбебаптык белгілері Ономастикалық әмбебаптық үғымын зерттеген орыс ғалымдарынан А.В. Суперанская, В.И. Болотов т.б. атауға болады, аталған ғалымдардың ой-пайымдаулары шетел ғалымдары Н. Касагранд, Ч. Осгуд, Р. Якобсон т.б. еңбектерін негізге ала отырып қүрылған. Ономастикалық әмбебаптық лингвистикалық әмбебагітықтан экстралингвистикалық қүбылыстардың атауларға зор ықпалы болуымен ерекшеленеді. Ономастикалык әмбебаптықты бірнеше тілдердің үлттық жалкы есімдерінің жүйелерін салыстыру-салғастыру ар- кылы анықтауга болады. Ономастикалык әмбебаптық дегеніміз әр гілдегі жалқы есімдерге тән ерекшеліктер және ономастикалық жүйе соған сәйкес дамитын жалгіы заңдылықтар. Бүл әмбебаптық адамныц атауларға экстралингвистикалык қүбылыстарды таңдауы мен қолданылуына және әр тілдік күрал арқылы берілетін мағыналар мен қатынастардың үқсас болуына негізделеді (Суперанская А.В.). Көпгеген лингвистикалық әмбебаптық табиғатында квази әмбебаптық та болуы мүмкін, бүл жағынан алғанда лингвистикалық әмбебаптық ономастикалық әмбебаптық- қа сәйкес келеді. Дегенмен жалкы есімдер белгілі бір тілдегі сөздер ретінде қарастырылғанмен, ономастикалық әмбебаптық тілдің жалпы әмбебаптыгынан өзгеше. Бір жагынан алып Караганда, ономастикалык әмбебаптык жеке бөлігі ретінде талданады, себебі ономастика дегеніміз кез келген жагынан, ономастикалык әмбебаптық шегінен шығып кетеді, себебі жалпы лексикаға Караганда ономастикада экстралингвистикалык күбылыс басым. Әр халыктың коршаған ортага деген көзқарасы, өз мәдениеті, ділі, тарихы, салт-дәстүрі бар екендігі белгілі, ягни осы аталгандардың барлыгы атау халыктардың ойлау кабілеті үқсас болғандыкган ономастикалык әмбебагітык 1 С Л
туралы сөз қозғауға болады. Сондықтан төмендегідей ономастикалык әмбебаптықтың белгілерін атап көрсетуге болады: Атаулар негізінен 1-4 сөзден, жиі кездесе бер- мейтін, салтанатты жағдайларда колданылатыны 5- 9 сөзден тұрады, бұл адамның жадында сақтау кабілетіне байланысты. Мысалы, Шектібаева Атау қүрамындағы әр сөз 7+2 морфемадан түрады, яғни бүл сөздер 5 буыннан аспайды. Әр тілде екі қарама-қарсы тенденциялар болады: атауға қосымша толықтырушы компоненттер қосып үзарту және артық компоненттерді қыскарту, яғни компоненттері қыскарғанның өзінде өзінің атау қызметінен айырылмайды. Мысалы, Теректі - Үлкен Теректі, Кіиіі Теректі; Жіңішке булақ - Жіңііике. Сонымен катар эргонимдерде жиі кездесегін аббревиатураларды да атаудың кысқаруына енгізуге болады. Адам жадысында бірнеше атауларды сақтауы мүмкін және сол тіл иелерінің бірнешеуінің жадысында ғана белгілі атаулар сәйкес болуы мүмкін. Сол сияқты танымал шет тілдік атаулар да адам жадысында сақталады. Мысалы, Медеу муз айдыны, Жібек жолы, Ахмед Қожа Яссауи мазары, Мекке, Останкино телемунарасы, Айша Бибі мазары, Ары- станбаб т.б. Қарапайым атаулар бір сөзден, ал күрделенген, толық мәліметке ие атаулар бірнеше сөздерден түра- ды. Бүл жеке түлғаның атау жасаудағы экстралинг- вистикалық қүбылыстарды таңдауына байланысты. Мысалы, Үлкен Теректі өзені. Қайталанбайтын атаулар жиі кездесе бермейді. Бірнеше отбасы бір фамилияға ие болуы мүмкін (ту- ыстық катынасы жоқ отбасылар) немесе қала
жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|