Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019
II тарау. Ономастиканыц теориялық мәселелері Прецедентті атауларға төмендегімен байланысты жеке есімдер жатады: прецедентті саналатын кеңінен танымал мәтінмен бай ланысты (мысалы, Абылай хан, Абай, Обломов, Тарас Бульба т.б.); 4 тіл иелеріне кеңінен танымал және прецедентті са налатын оқиғаларға байланысты (мысалы, Иван Сусанин, Кенесары, Колумб) [Гудков, 1977, 28; Красных, 1998, 52]. Прецедентті атаулар адамзаттың танымдық (когнитивтік) кеңістігін қүрайтын (Отелло, Шахерезада, Гамлет) әмбебап және нақты ұлттық когнитивті базасын қүрайтын барынша үлттық бірліктер қаз. Қарабай, орыс. Плюшкин - сараңдықтың белгісі, қаз. Судырахмет, орыс. Обломов - жалқаулықтың, боссөздіктің белгісі, қаз. Мы- рқымбай, орыс. Иван - аңқаулықтың, алаңғасарлықтың, қарапайымдылықтың белгісі). Ұлттық санада Иван — орыстың, Ганс - немістің, Джон - американдықтың белгісі. В.В. Красных үлттық-прецедентті және универсалды- прецеденттік феномендерден басқа белгілі бір социум (конфессионалды, кәсіби т.б.) үшін жалпы социум- прецедент феномендерін (атауларды) бөлігі қарастырған [1998, 96]. Қазақ лингвомәдени қоғамында қолданылатын конфессионалды атауларға әулие жерлердің атауларын (Мекке, Медине, Айша-бибі, Арыстанбаб) жатқызуға болады, мысалы: мақалдар - Анаңды уш рет Меккеге ар- қаіап апарсаң да, қарызыңнан қутылмайсың; Сурай-сураи Меккені де табады, Алла (Қудай, Мухаммед, Пайгамбар т.б.) аты, сонымен қатар отан, халық үғымын білдіретін әулиелер есімі: Айіиа-бибі елім-ай, Әулие ата жерім-ай (халық әнінен) және қазақ халқының когнитивті базасы- ның тірек компоненгтері болып табылады. Сонымен қатар кей халықтардың (мысалы, қазақ және орыс) когнитивті базасында қолданылатын прецедентті атаулардың фреквенталды тобын бөліп көрсетуге болады. 144 Ономастика: зерттеу мәселелері Бүл топ үлттық мәдениеттердің үзақ уақыт бір-біріне ықпалынан, тілдік жағдай (екі тілділік, көп тілділік), бір территорияда әр түрлі халықтардың өмір сүруінің нәтижесі болып табылады. Мысалы, орыс. Колобок - қаз. Бауырсақ, Остап Бендер қазақ мәдениетінде: Таяуда Орал қаласында бірнеше ай бойы қала түргындарын ал- дап, талайды сан соқтырып журген Остап Бендердіц бір туысы қолга түсті [Егемен Қазақстан, 16.02.2001]; қазақ халқының мәдениетімен таныс орыс Абай есімін еш түсініктемесіз қабылдайды. Мәселен, орыс тілді мәтінде Всяк побывавший в родном селе рыцарь пера нынче чувствует себя прямым потомком Абая\ Қазақстанда түрып жатқан орыстар үшін Алатау жанға жақын. Қазақ санасында Алатау - биіктік, әдемілік, мақтаныш символы және үлттық мәдениеттің тірек концепті болып табылады. Антропонимдерді талдау барысында олардың тарихи есімдерімен, коркем шығарма кейіпкерлерінің есім- дерімен, танымал адамдар есімдерімен ассоцияланғанын байқауға болады т.б.: Мухтар (Әуезов), Абай (Қунанбаев), Шоқан (Уалиханов), Александр (Невский), Карл (Маркс), Владимир (Ленин), Надежда (Крупская), Татьяна (Ларина), Евгений (Пушкиннің Онегині), Белла (Ахмадулина) т.б. Прецедентті феномендерді зерттеушілер белгілі бір фактілерді, нақты критерийлерін анықтау үшін терең зерттеудің қажеттілігін атап отеді, себебі бүл феномендер бір түрінен екінші түріне ауыса алады, когнитивті қүры- лым мен кеңістік шегінің нақгы болмауына тәуслді болады. Сонымен прецедентті атау дегеніміз халық үшін нақты қүндылығы бар кеңінен танымал коркем шығармамен, тарихи есіммен, саяси түлғамен, географиялық реалиймен, сонымен қатар тіл иелеріне кеңінен танымал қатынаста нақты оқиғаларға байланысты қолданылатын және қабыл- даушы танитын жеке есімдср. Прецедентті атауларды сойлеуші тілде колданғанда қоғамдық үлттық когнитивті 10-2713 145 жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|