Әдебиет (араб тілінде «адаб» үлгілі сөз) тыңдарман, оқырманның ақылына, сезіміне, көңіліне бірдей әсер беретін дарынды сөз зергерлерінің жан қоштауынан туған көрнек өнері
Дәріс №11 «Қараш-Қараш оқиғасы» повесінің көркемдігі
жүктеу/скачать 2,23 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс №12 М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» оқиғасының тарихи негізі
- Дәріс №13 Қазақ әдебиетіндегі «Еңлік-Кебек» сюжетінің таралуы
- Пайдаланылған дебиеттер тізімі
Дәріс №11 «Қараш-Қараш оқиғасы» повесінің көркемдігі Реалистік шығарманың ең басты негізі - өмір шындығы, сол шындықтың романтикалы жақтары. Бұл жағынан алып қарағанда М. Әуезовтің «Қараш-қараш оқиғасы» повесі айта қалғандай екені жоғарыда біраз дәлелденді. Қазір туындының көркемдік сапасының тағы басқа қалтарыстарына тоқталып байқайық. Шығармадағы қамтылған жайлар революциядан бұрынғы дала тіршілігі дегенбіз. Автордың ұсынған идеясының түп тамыры сол кездегі патриархалдық-феодалдық өмірдің кеселінен, екі таптың қиянкескі тартысынан шығып жатқаны түсінікті. Белинскийдің данышпандық қағидасы бойынша шығарма сырт жағынан идеяның мағынасын іске асыратыны даусыз. Яғни сыртқы құбылысты дұрыс сипаттау бар да, оның ішкі сырын аша көрсету бар. Бұл екеуінің байланысы қашан да бірге. Ал, енді осы мазмұн мен түр тұтастығын М. Әуезов берік сақтай отырып, оны қандай шынайы өнермен жеткізген десеңізші! Жазушы алдымен сол азапты өмірдің өзіндік атмосферасын дәл береді. Мұнда көкейге қонымсыз, шалағай қалған, жалған жатқан көріністер жоқ. Қазақтың жазда жайлауға шығып, мал жаятын, суық түссе қиырдағы қыстауына барып қыстайтын өмірі, кәсібі, байлығы, кедейлігі, өзара жаулығы, тартысы, халықтың мінезі, ұлттық рухы келісті де бапты шеберлікпен жөн табады. Сол сыртқы құбылыс пен ішкі мазмұнның бір-бірімен байланысқан сырын ашуда Мұхтар қолданған көркемдік тәсіл қандай! Соның бір ғана штрихыретінде мынадай эпизод төңірегін сөз етелік. Сайдағы қыстауына жеткен Бақтығұл Сәлменнің бір боз биесін бүгін жардый қылып, жайратып тастаған еді. Оның асылған семіз, дәмді еті әлі өзі түгіл, ашыққан бала-шағасының аузына да тиген жоқ. Естияр ұлы Сейіт ұйықтамай «жылы, жарық оттың қасында бұрқылдап қайнап жатқан жылқының жас етінің» иісі сезеді. Әйелі «Қатша етті тез пісірмек боп, отты қатты жағып асығады. Ерінің шаршағаны асты тездетуді тілейді. Бірталай уақыт өткен соң кішкене қазанның асы да қайнап, пісуге» жақындайды. «Қатша қол жуатын жылы суды шәугімге құйып, қалғып отырған күйеуін» оятады. Бақтығұл да жадырап, «бас жағында жерде жетқан белдігінен өткір, ұзын қара пышақты суырып алып, сол қолының бармағынмен сүйкеп жүзін» көреді. Өткір пышақ «семіздің майында сынатпай дорғалағалы тұр». Солры кедейдің төріне қонған бар жақсылық осы-ақ. Кенеттен ол әлсіз шырағданның отындай жалп етіп сөнеді. Тыстан ит үреді. Тасырлатып жау келеді. Боз биенің қазандағы былқыған етін кәніг, бүлік топ астын бір түйірін үй ішіне татырмастан өздері бөліп жеп алады. Міне, осы эпизодты талдап көрсек, мұның өзінде қаншалықты психологиялық қуат жатыр. Алғашқы маздаған от, былқып піскен ет, ашыққан, жаураған үй ішінің күтінісі бір өзгеше тыныштық, тыным шағын туғызғанымен, артында не сыры бары белгісіз бұл оқиға оқушыны қыл үстінде лыпылдатып ұстап отырады. Әкенің өткір пышағы семіз етке тиер ме екен? Ұзақты күн нәр татпаған бала Сейіт тояр ма екен? Жоқ, олай болмайды. Қайта ата-ана қатты мазаққа ұшырайды, қорлыққа батады. Жұпыны үйдің бұл тып тыныш жағдайы бүлінеді. Апыл-ғұпыл ет асаған көп қасқырдың қылығына Қатша жылап қана қарсылық білдіреді. Сейіт томсырайып, әке бір шетте лажсыз күйзеліп, отырып қалады. Сан түрлі адамдардың сан түрлі мінездері мен күй-сезімдерін ашқан бұл эпизод бас кейіпкердің образын да ашады. Ол әлгі қорлықтан кейін Сәлменді көсеумен соғады. Өзі де мықтап жазаланады. Кейіпкерді өсіретін, шығармадағы өмірді жандандырып, сыртқы құбылыстың сырын ашатын ең басты кілт – оқиға, тартыс, мінез қақтығыстырады. Бұл жағы «Қараш-Қараш оқиғасында» жетерлік. Жоқшылық пен бейнеттің тақсыреттің жете тартқан, сол үшін жазықты болған, және де санасы әлі кемтар, қарапайым, бірақ мойымайтын, ер пішінді. Бақтығұлдың кінәсіздігі Жарасбайдың билері алдында жақсы көрінеді. «Бақтығұл күйіп кеткендей болды. Мал-Жарасбай, Сәрсеннің екеуі бөліп жеген малы еді. Айыпсыздың ызасы мен реніші кернеп кетті. Көріп отырған жәбір- жапасына, жалғыздығына өзіне-өзінің жаны ашығандай көзі жасаурап, тамағы кеберсіп, аузына сөз түспеді», - деген автор мінездемесінен Бақтығұлдың ауыр қапасы, жалғыздығы, кінәлі еместігі айқын танылады. М.Әуезовтың кейіпкерлер аузына салған диалогтары да мінсіз. Өз есебі ішінде болған Бақтығұл таудан атып алған арқарын жарасбайдың бәйбішесіне сыйға тартқанда, шіренген Шалқар болысы қасындағы әйеліне: «- Кіргізіп ал, несі бар дейсің. Өз тауыңның аңы екен, бермеймін десе де, алып қалатын жөнің бар емес пе?»,- деп сөз тастайды. Бұл диалогпен Жарасбайдың қандай зымиян адам екені айтқызбай-ақ сезіледі. Басқадай мінездемені көп тілемейтін осындай тапқырлықтың өзі де образ жасаудың соны үлгісі. Жазу үстінде айырықша шеберлікпен қызмет істейтін М.Әуезов үшін бұзылмайтын заң- өмір шындығын нанымды бейнелеп, образдарды даралап беруге күш салу. Және де ол ешнәрсені себепсіз алмайды. Қажет деп табылған жанды жансыздың бәрінің де сырын саралап ашады. Өмір детальдары арқылы өмір шеңберін кеңейтіп бейнелейді. Мысалға: Сейіт жөніндегі мынадай мінездемелерді келтірейік: «Бұл бала әке мен шешенің қуаныш-қызығынан, көңілді-көңілсіз күйлерінен әрдайым әлденеден шетірек болатын». Неге олай? Оның себебі, бұл үйде қуаныш аз, қайғы қасірет көп. Ауыр тұрмыс, көңілсіз от басы баланы қаршадайынан еріксіз естияр еткен. Оның жүрегі ауыртпалықты көргісі келмейді. «Кейде үй іші томсарып, ашумен тырысып отырғанда, ол ерекше желігіп, өз-өзінен көтеріліп, ойнап кетеді.» Неге бұлай? Мұның мәнісі, бала тағы да естиярлығын жасап, титтей де болса да ата-ана көңілін аулауға тырысады. «Ал тағы бір кезде үй іші мәз-мейрам болып отырғанда жабырқап, мең-зең боп үндемей қалатын да әдеті бар. Ондай күйлері болғанда , алдына үйіп төгіп қойған молшылықтың барлығы да оншалық әсер ете алмайтын. Қуана алмай, қоңыр тартып, әке-шешесін ұғына алмағандай, сазара қарап қалатын.» Егер, бала Сейітке берілген осы мінездеме детальдарын сыпырып тастасақ, әке образы сөзсіз кемшін соғар еді. Абақтыда Афанасий Федотычтан сабақ алған, жайнап өсіп келе жатқан он жасар ұрпағына Бақтығұлдың өзінің де үміт артқан сөздерінің ешбір құны болмас еді. Повесте ауылдың жоқ-жұқана жағдайы, Тектіғұл, Қатша, Қатубай, Афанасий Федотыч тәрізді қарапайым жандар да нанымды образдармен көңіл аударады. Олардың Адамгершілік бейнелері шағын штрихтардың өзімен-ақ жақсы беріледі. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды: сыртқы құбылыс пен ішкі мазмұнның сырлары осындай жай-күй, өмір детальдарымен де ашылады, образдар кесек мүсінді істермен қатар, шындық тамшыларынан да құрылады дейміз. Сондай-ақ, 20- жылдардағы творчествосында М.Әуезов Гогольше тым қарапайым адамдардың тағдырына ерекше назар аударғанын байқаймыз. Бұған жазушының бұл кезеңдегі, әңгімелері мен повсетері толық дәлел болғандай. «Қараш-Қараш оқиғасынан» аңдалып отырғанындай, Мұхтардың ерекше ұстанатын тағы бір шеберлік әдісі-адам портретін біздегі кейбір жазушылар сияқты біржолата үйіп-төгіп тастамайтыны. Ол кейіпкердің сыртқы түр пішіндерін мінез, қимыл, психологиялық әрекеттерімен үнемі қабыстырып, шығармасының өне бойында біртіндеп жасайды. Ол адам портретін көбіне іс-әрекет, сезімс мен күй үстінде суреттейді. Адамның денесін, көзін, бет-бейнесін жай ғана айтып қоймай, соның өзінен де тиісті образ жасап, жандандырып, ойнатып көрсетеді. Бізде жағымсыз кейіпкер біткеннің портретін өте жексұрын, ұсқынсыз етіп суретту сияқты жарамсыз әдет әлі де ұшырайды. Мұндай лайықсыз шартты Мұхтар әсте қолданбайды. Оны «Қараш-Қараш оқиғасы» повесіндегі «Ұзын бойлы, қызыл жүзді семіз... қызара бөртіп, ажарланып» тұрған Жарасбайдың бейнесінен байқай аламыз. Адамға жалпы мінездеме бергенде де автор психологизмге жиі барады. Повестің көркемдік құрылысы да әсем; оқиға дамуы оқушысын үздіксіз тартып, еліктіріп, қашан біткенше тыныштық алғызбай ұстап отырады. Тектіғұл мен Бақтығұлдың сәлмен, Сәт байларға малай болған көп жылғы елеусіз еңбек, тіршілік тырбаныстары тек әдеби шегініс турасында, өз өлшемінде баяндалады да, қалған бар оқиға шығарма жанрына лайықталып, нақтылық, шағындық шартымен үдейді. Повестің бас-аяғының жұмырланып, ықшамды, тартымды шығуының өзі – оқиғаларды осылай сұрыптап, екшеп, ең күрделілерін алудың жемісі. Мұның үстіне жазушы туған халқының шұрайлы сөз өнерін төгіп салған. Әсіресе шығарманың шырқау шегіндегі Бақтығұл сезімі, сол сезімдермен ұштасқан тамаша табиғат суреттері көркемсөздің қайталанбас ғажап маржандарымен жазылған. «Қазіргі Бақтығұлдың келе жатқан жері- Талғардың сайды құлап, тар шатқа тығылып, тік еңісте суық дыбыспен құлап ағатын жері. Қазанда қатты қайнаған судан өнебойымен түгел бұрқылдап, қайнап жатқан сияқты. Ұзақ бойы түгелімен бұрқ-сарқ етіп тасиды. Талас салып, жарысып екпіндей жөнелген жік-жік ағын, толқындар жүз жыланның сумаң қағып жарысқанындай» деген жолдар «Теректің сайындағы»: «Арыстанның жалындай бұйра толқын, Айдаһардай бүктеліп, жүз бұралып...» Деген Абай аудармасындағы сыршыл, нәзік Лермонтов лирикаларымен рухтас сияқты. «Қараш-Қараш оқиғасының» сегізінші тарауындағы бақтығұл сезімдерімен қабысып жататын табиғаттың суық та сұлу көркі – арғы-бергі әдеби үлгілерде аса сирек ұшырасатын картина. Ол дұшпанына қатты «кектеніп, зығыры қайнап, қатты тасып» жүрген, «ойдағы арман, мұң, намыс» күйігіне батқан Бақтығұлдың ішкі жан дүниесімен тығыз байланыста ажар табады. «Күз аспаны кірлеп, мұнартып, алыстағы қарлы биіктердің басына сәлдедей бұл оралып, томсарып, сұрланып» тұрады. «Дүние иесіз-елсіз жым-жырт... Сарымсақтының қарағайлы шоқысы» үрпиеді. «Соның күнбатыс алдына таман, төмен жерде ернеу жолы... қып-қызыл болып жатады екен. Аққан қан орны сияқты ұқсасаң ұқса ... деді» Соңғысы жауына оқ боп тиетін Бақтығұлдың сезімі. Немесе мына жолдарды көрейік: «Сол қара шаттың жоғарғы үсті- шашырай біткен тоғайы бар Назардың биігі... Бұлардың бәрінен әрі бұлтты сұр аспанға ақ шашты басын созып, Ожардың қарлы биігі жарқырайды... Бұл күнде ерекше жаттыққа, жайындыққа екілендіріп тартқандай болады ». «Бақтығұлдың нық бекінген ойына...аянышты білмейтін, қаталдықпен суынған, асау жаулық жайын сыбырлағандай болады... Биік, суық, мұзды басынан күздің жүдеген сұр күнінің ортасында тіл келгендей. Тасты , мұзды табиғат бір ерекше ат, жайын қимылды ыстық көріп, соны ашынып, жалынып, тілегендей болады». «Тау басына тырмысып, қаптап, өрлеп жатқан қалың қара топтар қол сияқты». «Ожардың қарлы басының... астынан тақыр-тас ерекше қызылданады. Соның төменгі түбінен Түргенннің асау суының бас басталады». «Бұл көріністе: күшті екпіні бар қатты ағын ұлы тасқынды еске түсіріп, омыраулап ұмтылуға, шапшаңдап іс істеуге екілендіріп, жетелеп турғандай». «Бүгінгі Бақтығұлға жан иесінің ішінде күйі жақын жандар солар сияқты». Иесіз тауда шарқ ұрған, арпалысқан адам жаны табиғатпен, оның қашып-пысқан жазықсыз аңдарымен осылай ұғысады. Тілсіз, меңіреу тау-тас өзінің жойқын, суық, сұлу сәулетімен кейіпкерді таң етіп, оған өзі өмір сүрген заманның ағарған шашынан, әжімімен, өмір ағынына елес береді. Бақтығұл көңілі ендігі жерде осы тылсым буған таулардан самсаған қалың қолды, екпіні күшті ұлы тасқынды тілейді. Онысы – адмды жетелейтін асыл арманы. Не деген психологиялық күш. Сөз құдіретін осынша пайдаланып, адам мен табиғаттың тамаша пластикалық сырына өстіп табыну бұрығы қазақ повестерінде аз кездескені мәлім. Мұндай теңдесі жоқ шеберлік көбіне көп М.Әуезов творчествосына тән. Бұл шығармадағы Бақтығұлдың иесіз тауда табиғатпен қауышуы «Абай» эпопеясының төртінші кітабындағы егде тартқан Абайды жазды күні жақын биік сарғыш төбеге шығып тұратын сәттерімен бара-бар соғады. Бұл ретте ұлы суреткердің әлемге аты әйгілі эпопеяға қандай әзірліктермен өткені өзінен-өзі ұғынықты. Ұлы Абай туралы, туған халқы туралы том-том романдар жазуға кірісудің үлкен бір кезеңі боп табылатын «қараш-Қараш оқиғасы» повесі дүниенің басқа бөлігіндегі езілген жұрттардың жүрегіне қуатты рух беретін аса айтулы, классикалық кесек туынды. Оның әлем әдебиетіндегі алатын қасиетті орны сол себептен де биік. Дәріс №12 М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» оқиғасының тарихи негізі Әр суреткер өзі жете біліп таныған, зердесіне терең сіңіп, жарыққа шығармауына болмастай боп бұлқынған оқиғаны бейнелеуге тиіс. Одан ауытқыған суреткер шығармасы, бері салғанда, ұшпа бұлттай сырғыма дүние болмақ. «Еңлік-Кебек» оқиғасы ХҮІІІ ғасырдың үшінші ширегінде, дәлірек топшылағанда, 1770-1780 жылдардың аралығында Шыңғыс тауының алқабындағы Бөкенші өзенінің бойы мен Кіші Орда тауының балақ сілемінде өткен. Шәкәрім бұл оқиғаның «1780 жыл шамасында, осы Шыңғыс тауында Матай мен Тобықты арасында болған іс» , - деп түсінік береді. «Еңлік-Кебек» оқиғасы туралы бұрмалап айтушылар кездеседі. Тобықты елі 1723 жылы Сырдариядан ауып, Ор-Елек, Ойыл-Қиыл өлкесін жаз жайлап, қыс Мұғаджар таулары мен Ырғыз, Торғай өтіп жыл сайын жылжи көшіп отырған қалың ел Мамай батырдың бастауымен 1775-1776 жылдар шамасында қазіргі Семей өңіріндегі Шыңғыс тауына келіп орнығады. Ол жөнінде «Еңлік-Кебек» дастанында былай дейді: Келгені Тобықтының осы маңға Мың жеті жүз сексенге тақалғанда, Елді бастап әкелген Мамай батыр Орда, Көкен, Ащысу, Доғалаңға . Ол кездерде Шыңғыс бөктерінде он-он бес жыл бұрын келген найман қапталдай жайғасқан: Туысқанын қия алмай жүр деп сен де, Көп айтқан Кеңгірбай мен Қараменде. Бос тұрған соң Шыңғысқа Матай қонған,
Сондықтан да тобықты елі Шыңғыстаудың етегін баса, сыбан мен матайдың арасына сыналай тұрақ тебеді. Қол күші, ақыл-айласымен екі жағын кезек қағыстырып, қонысын кеңейте береді. Кеңгірбай: Кейде жау боп Матаймен, кейде бітіп,
Ығыса-ығыса сыбан, матай Шыңғыстың сыртына іркіледі. Жер дауы, жесір дауы өршиді. Тобықты руы тарихында бұл елге үш-төрт ғасыр бойына үш оқиға беттеріне түскен шіркеудей, көңілдеріне түйткіл болып келген.
Ал, Қалқаманның оққа байлануы мен Кебектің ат құйрығына таңылуы және Қодардың дарға тартылуына келгенде кімі болсын күмілжи береді. Тіпті, осы үш оқиға сауал боп Абай алдында тартылыпты деген де сарын бар. Абай Құнекеңнің тірі кезінде, Найман Ұлан-Бұланның асына туыстарына басшы боп барса керек. Тобықтыларға бөлінген үйге Абай бастап кіргенде, тіркестіріп тіккен киіз үйдің біріншісінде бір келбетті қарт отырған екен. Абай ізетпен сәлем беріпті. Қарт:
Серіктері Абайға: Абай-ау, бәріміз бір саған бастатып сен бар деп сеніп келдік. Әлгі шалдың сөзі не сөз? Жауабы жоқ сөз бе? Абай: Ол дауасы жоқ сөз. Дауасын тапсам да оны ұғатын сендер жоқ!.. Садақтың оғы дегені – Тобықты Қалқаманды неге оққа байлап бердің? Аттың жалы дегені – Кебекті неге ат құйрығына сүйретіп өлтірттің? Түйенің қомы дегені – Қодарды келінімен дарға тартқаны қалай? деген сөз емес пе? Дауасыз сөз дейтінім сол! Дауасын сендер айтасыңдар ма, әлде?! Бір тобықты:- Біз оны біле қоятын болсақ, бәріміз Абай болмас па ек. Өзің айтсаңшы, Абай? Оның дауасын келешек айтады, келешек – депті Абай . Тобықтыларға кездескен қиракезік осы үш оқиға кезінде бұл руды билеуші өз тұсындағы қазақ ұлтының маңдайына сирек бітетін аса кесек тұлғалы қайраткерлер: Әнет баба - қазақ баба деп атаған, қазақ жолына да, шариғатқа да жетік ғұлама. Кеңгірбай – «тістеген жерде тісім, ұстаған жерде қолым кетсін» дейтін тізесінен қан келсе де қаймықпас би. Қодарды жазалауды өз қолында ұстаған Құнанбай туралы жеткілікті айтылған. Осы сөздерді айту себебім – бұл біртуар кемеңгер жандар сол кездегі ұлтымыз тірлігінде кездесе бермейтін кірмелі, шешілмес күрмеулі, асырас аслы іске кездескендігінен қатал үкімге барған және дұрыс барған дейміз. Кебек ақ қой сойып, аруақты атап, ақ бата жасалған, күйеуі ұрын келген біреудің оң жақтағы қалыңдығын алып қашты. Жасалуына бас кеңесші Әнет бабаң болған Тәуке ханның «Жеті Жарғысында» қалың малы төленіп, күйеуі ұрын барған, ақ бата жасалған қалыңдық алып қашылса, еркек те, әйел де ат құйрығына тағылып, сүйретіп өлтіретін бап болып, үрдіске айналған. Ежелден елімізде жер дауы мен жесір дауы халық берекесін кетірген дауасы жоқ бүліншілік басы болғандықтан, Төле, Қазыбек, Әйтекедей кемеңгерлеріміз осындай қатал заң арқылы ел бірлігін сақтап, сырт жауына қарсы халық боп жұмыла күресу шарты сол заң деп білген және ол үрдісті өте дұрыс енгізген. «Ақтабан шұбырындыдан» соң, есін әлі жия қоймай, ата қонысы Шыңғыстауға іргесі тиіп, әл жиямызба дегенде, Кебек Матаймен арандатуға барады. Тобықтыға «не құру, не Матайдың дегеніне көніп, Шыңғыста ірге теуіп, ұрпақ өсіріп, ел болуды» тағдыр ұсынғандай. Кеңгірбай Кебекті құрбан етіп, Тобықты руын сақтап қалуды таңдайды. Сіз Еңліктің нағашысы Қабанбай батыр, берілген жері Сыбан Байғара «азуы алты қарыс» Ақтайлақ би туысы екенін ұмытпағайсыз. Кебекті қорғаймын деп, Тобықтылар соғысқа шықса, кімдермен шайқасатынын бағамдайсыз ба? Онда «аз ауыл Тобықты» қалың Найманның қарсысына шығып, тұқымы құрымақ, телімге түспек. Кеңгірбай бидің кемел ақыл иесі, қайыспас берік қатты мінездің адамы болатындығы сонда – ол Кебек қандай ел ардағы, ер шолпаны болсын туған жұрты үшін құрбан етеді. Ел иесінің елі үшін еткен құрбаны қазақ тарихында жалғыз Кебек болмаса керек-ті.
Еңлік болса қатардағы Матайдың жай бір қызы емес, Қабанбай батырдың жиені. Құда түсіп, қалың төлеген жері - Сыбан руындағы Ақтайлақ бидің туған баласы Кеңесбайдың ұлы. Және жуырда ғана қалыңдығымен қол ұстасып қайтып, күн ұзатпай отауына түсірмек-тін. Матаймен Сыбан кезекпе-кезек келіп, бірі жесіріне, бірі қызына сұрау салып, желекті найза, желектеп шоқпар көтеріп, сойыл сүйреткендер қоршауы тарылып, ел үстін шаң басты. Өмірлері әп-сәтте сұрғылт түске боялды. «Бардың ісі пәрменмен, жоқтың ісі дәрменмен» - Дадандағы даусың жетсе де көпке күшің түгіл, шашқан топырағың шаң емес пе? Кеше сақадай саймын деп, Шыңғысқа беттегендегі сойыл соғар қол саны «70»-тен аспаған. Өзге азаматы көш алып жүріп, мал айдаудан артылмайды. Не істеу керек? Матай-Сыбанды жайбарақаттандырып, айқұлақтана қалған арғы наймандарды да тыныштандырып уақытты соза түскен жөн. Кебектің ағасы Тоқтамыс ел ішінде еместігіне сілтейік. Айдың екеуі өтті. Қайтарған жауабы жоқ. Матай елшісінің келуі жиіледі. Олардың талабы біреу-ақ: «Екеуін ұстап берсін, өлтіреміз, малға бітпейміз!» Кебек болса, «Мен Еңлік өлген жерде өлемін. Мені туыстарым «шіріген жүмыртқа десе өздері білсін!». Осы сергелденде және айдан артық уақыт өтті. Тобықты Сыбанға сөз салса жауабы: Тобықты бізбен емес, Матаймен сөйлессін!. Түн құрғатпаған шабыс... Соғысқа анық бет алғандай. Не істеу керек? Кеңгірбай: «... Әлде, иә, иә. Әлде Әнет бабамша ұрпақ келешегі үшін еркек тоқты құрбандық деймін бе? Көкенай долы биліксіз-ақ Мамырдың қанын шашты. Көкенай өз қарындасын өлтіріп, Әнетке айтар уәж қалдырды ма...Тобықты бүтін болсын десек, халқымның салт-дәстүрі сақталсын десе мен өз қызымды өлтірдім екен, ол інісі Әйтектің Қалқаманын өлімге қисын». Бабаң шарасыз боп, тек аллаға сиынып, тағдырдан үміт етті ғой. Тағдыр әділ. Өйткені, жазмышта кімнің болсын тағдырын белгілеуші аллаһтың өзі ғой. «Кебекті өз қолымен ұстап берсіні не Матайдың! Кесімім менің ұстап беру емес! Тек тобықтылар Кебекке қорған болмайды. Кесімім осы!». Оқиғаның тарихи негізі, желісі бар екенін ешкім де теріске шығармайды. Ондағы тарихи тұлғалар, жер-су аттары, болған оқиғалар тарихи көптеген мәліметтермен сәйкес келеді. Мәселен, Ш.Құдайбердіұлы мен М.Әуезов шығармаларының негізгі арқауы махаббат трагедиясы болғанымен, олар замана кейпін нақтылау, оқиғаның ескі күндерде өткенін, ендігі жерде ел арасында мұндай келеңсіз істер болмауына тиісін дәлелдей түсу үшін хикаяның өмірлік фонына айрықша мән береді, шағын көлемді тарихи ақпар жасап, Ақтабан Шұбырынды күндерін, елдің қырғынға ұшырап, азып-тозуын сипаттай келе, қазақтардың қайтадан күш жиып, жауға қарсы аттанғанын, үлкен жеңістерге жеткенін айтады. Мысалы, дастанда: Нысан абыздың Есенмен тілдескендегі ақтабан шұбырынды туралы толғанысы былай берілген: “Батыр десем… белге шықпай ойда ойнақшыр бейпіл ме ең. Азамат десем, ауыл үйдің тентегі ме ең? Мақтамаймын Кебекті, құптамаймын сені де. Кегім десем – зықымды алған зұңғарды айтсам не етуші ед? Ашуды айтсам ақтабан шұбырынды ма еді ұмытарым, тастарым. Елдігім қайда сондағы?.. Қусам соны қусамшы. Шәкәрім ақын өзінің алдыңғы жазған эпикалық шығармаларын, ондағы тарихи ақпарды келесі шығармасында атап өтіп, бір-бірімен байланыстырып отырады. Поэмада: Қалмақ шауып, қазақтан алған кегін, Қалқаман қиссасында жазып едім. Мың жеті жүз жиырма үшінші жыл, Ақтабан шұбырынды болды дедім . Ал, пьесада билер сахнасында Кеңгірбайға наразылығын Абыз Қалқаман-Мамыр оқиғасымен байланыстырып білдіреді. “Не дейсің?.. Не деп келесің сен?.. Әнет бабаң серік пе саған… бұ шақта!.. О-о-о!.. Сонау… сонау ма?.. Қалқаман-Мамыр етпек пе ең? Сұмдық! Ерінің жаны, бөрінің аузына түскен сұмдық заман! Сұм заман!..”. Бұл жолдарда тарихи оқиғалардың ізі сайрап жатыр . Болған оқиғаның әлеуметтік астарын Шәкәрім шығармаға арқау етеді. Ақынның ондағы ойы елдің бірлігіне нұқсан келтіретін тексіз қылықтан бас тартуға бағдар беру сияқты. Осы оқиға болардың алдында ғана қазақ халқының тарихына нәубат болып келген қазақ-қалмақ соғысы болған еді. Соның нәтижесінде қазақ халқының тарихында «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» зобалаңы болды. Бір ғасырдан асқан екі ағайын ел, ұлы даланың көшпенді елдерінің соғысында бірі жеңіп, екіншісі тарихи аренадан кетуі керек еді. Және де оған дем беріп, қақтығысқа жел берген сырттай бақылаушы екі империяның болғанын тарихтан білеміз. Жүз жылдық соғыста қазақ елінің жеңіске жеткені мәлім. Бұл жеңіс қазақ халқын да әлсіретіп, теңселтіп кеткен еді. Қазақ халқының басына Абылайдың келуі, содан қалмақтың қазақтан жеңілуі тарихи негіз ретінде «Еңлік-Кебек әңгімесі» бөліміне дейін аталып өтеді: Сол соғыс – хан Абылай келген кезі, Қалмақтың сыбағасын берген кезі. Керек болса оқыңдар шежіремнен, Жазылған сонда анықтап түгел сөзі.
Жиылып шаба берді ойдан, қырдан. Тарбағатай-Шыңғыстың жан-жағында, Көшпелі көп қалмақ бар бұрын тұрған. Қырылған соң қалмақтар жаман сасқан, Нор-жайсаң, Шәуешектен аса қашқан, Ата қоныс Арқаны босатып ап,
«Еңлік-Кебектің» эпиграфтық сөзі тарихи негізді болғанмен, шығарма сюжетіне қатыссыз «Аңдатуда», немесе прологта философиялық толғам бар: Өткен адам болады көзден таса, Өлді, өшті оны ешкім ойламаса: Ол кетсе де белгісі жоғалмайды, Керектісін ескеріп, ұмытпаса. Ақылдың кей іс жауы, кей іс досы, Бұл екі істен болмайды өмір босы. Досыңды – жау, дұспанды дос көрсетіп
Оқиға шежіресі Б.Исабаевтің еңбегінде былай жалғасады: «Сыбан Матайға жеме-жемге келгенде қол қоспаған болды. Өлтіруге Кебек пен Еңлікті қош көрмеген! Бәсе, бұл соны медеу етіп, Сыбан жұртынан соны күтіп еді-ау.Шараң не, есіл Кебек тағдырына сол жазылған соң... Енді қалған Тобықты жұртын шоқ ұстау керек. Ер құны болған «атқа қоныс Шыңғысқа тіс-тырнағымен жабысып көрсін! Ащысудағы Көкшелерді Қалбадан қайыру керек. Қабекең соны істеді. Бұл Көкше жұртының мәңгілік мақтаны болды. Көкшелер осылайша Шыңғыстың Хан биігін қасиетті Қабекеңнің өз қолынан алды. Тобықты тас-түйін боп алды. Бірақ Қабекеңді я бақыты, я соры дегендей тағы бір тағдыр көрмесі тосқан еді. Біріншісі — үш кісі қанын төккен Матай жұрты Шыңғыста орнығып отыра алмады. Ері өліп, қара жамылса да Тобықты селт етпеді. Қозғалар түрі жоқ. Басшысы Кеңгірбай екі апта жер бауырлап жатыпты да сергіпті деседі. Жуантаяқтар шашау шыққан Матай ауылдарының малын тапа-тал түсте-ақ айдап әкетуде. Шамасы, бұдан былай олардың сойысы Матайдан болмақ. Енді Матай Тобықтыға қол көтере алар ма? Қолдары қан, ісі теріс. Бұл қаншаға созылмақ. Кеңгірбай көз жіберіп қана отыр. Көршілік қатысты сап тыйды. Я атысы, я шабысы жоқ дегенді не істеу керектің салмағы Матай жұртына түскен еді. Ол жұрттың басшы би-батырлары емес, бұл түйінді оның жай бұқарасы шешті. Матайлар Еңлік-Кебек қазасынан соң екі-үш ай өтпей-ақ, Шар-Делбегетей өңіріне көшіп, Шыңғысты босатты. Тобықтылар босаған жұртқа бірлеп-екілеп ие бола берді...» . Соңы белгілі. Ер шолпаны Кебек, ару Еңлік өлтірілді... Жалпы, Еңлік пен Кебекке шығарылған үкім халықты тыйып ұстау, қалыптасқан тұрмыстық-құқықтық үрдісті қалпынан шығармау үшін жасалған. Алайда, халық қашанда ұлы сезімді әлдилеген, жалпы адамзат тарихында асқақтатқан. Сондықтан, Еңлік пен Кебек оқиғасы халық арасына кең тарап, жас ынтық жүректерге нұр құйған, аңызға айналған ғашықтық сезімнің символына айналып кете барды. Ол сезімді халық жадында сақтаса, жастар жүрек қоймасында сақтады, жер де, тас та, уілдеген жел де ұлы далаға жайды. Міне, осылай ақиқат пен аңыз астарласа дамыды. Жұмырланып, сюжет мәйегі қалыптасқан ауыз әдебиетінің өнер туындысына келе-келе көркем шығарманың жазылғаны заңды көркемдік құбылыс еді. Дәріс №13 Қазақ әдебиетіндегі «Еңлік-Кебек» сюжетінің таралуы Еңлік-Кебек оқиғасы екі ғасырдан астам уақыт бойы сөз болып келеді. Егер бұл оқиғаның алғашқы баспа бетіндегі 1892 жылы атауымен сөйлесек, «Қазақтардың есінен кетпей жүрген бір сөз». Ал, Шәкәрім Құдайбердиевтің Абайдың көзі тірісі кезінде жазылып, 1912 жылы «Жәрдем» баспасы бетіндегі атауымен атасақ, «Жолсыз жаза, яки кез болған іс» (Самосуд или случайность) «Еңлік-Кебек» деп атаған. Біріншісі - бұл оқиғаға Абайдың төл шәкірттері Мағауия Абайұлы, Шәкәрім Құдайбердиевтер поэма арнаса, болашақ ұлы жазушы М.О.Әуезов «Еңлік-Кебек» тағдырын өзек етіп пьеса жазған. «Еңлік-Кебектің» жеті нұсқасы мәлім. Бұлардың екеуі әңгіме, екеуі поэма, біреуі интермедия, екеуі пьеса . Қазақ Совет Энциклопедиясында жарияланған “Еңлік-Кебек” атты мақалада: “Еңлік-Кебек” – адал махаббатты, ескі заманның әділетсіздігін баяндайтын белгілі қазақ поэмасы. Поэма төңкерістен бұрын бірнеше рет жарияланған. Алғашқы нұсқасы “Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз” деген атпен 1892жылы “Дала Уалаяты” газетінің 31-39 сандарында басылған. … Поэма 1900 жылы “Дала Уалаяты” газетінде “Қазақтың тұрмысынан хикая” деген атпен қайта басылды. Мұнда мазмұны, сюжеттік желісі бұрынғы қалпында қалған, тек адам, жер-су аттары өзгерген. “Еңлік-Кебек” поэмасы негізінде М.Әуезов осы аттас трагедиясын жазды”, - делінген. Осы мақала жайында “Семей таңы” газетінде Қайым Мұхаметхановтың сын мақаласы басылады. Ғалымның пікірі: “1892 жылы “Дала Уалаяты” газетінде “Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз” деген атпен басылған поэма емес, әңгіме. Газетте де “әңгіме”деп аталған. Бұл әңгіме ең әуелі “Сибирский вестник” газетінде: “Незабытое прошлое и настоящее киргизов” Очерки – деген атпен орыс тілінде жарияланған және очерктің соңында жазған адамның-автордың аты да көрсетілген. Ал, “Дала Уалаяты” газеті очеркі содан көшіріп басып, орысшасымен қатар қазақша аудармасын да берген”, - дейді . Мақалада одан әрі очерктің мазмұнына тоқталып және бұның поэма емес екенін айтып, орыс тілінде жарияланған түпнұсқасынан мысал келтіреді. Сол келтірілген мысалға қысқаша тоқталып өтейік. Очеркте: «В своих очерках я ограничусь пока не большим, сравнительно, куском площади, той ее частью, которую занимают северо-западная часть гор Чингиз-тау и его отрогчи» - дей келіп, Шыңғыс, Орда, Доғалаң, Шұнай, Ақшоқы таулары, Ши, Ащысу алқаптары жайын баяндайды. Мақалада очерктің жалпы мазмұнына тоқталып өткен. Яғни бірінші тарауда Шыңғыс тауының Хан аталатын биігіне байланысты ел есінде сақталған аңыз-әңгімелердің баяндалуы, екінші тарауда қазақтың құрмет тұтып, бұлжытпай орындайтыны, заңды бұзушлар болса, қатал жазаға тартылатыны айтылады. Одан әрі ерте замандағы қазақ жастары мен кейінгі заман жастарының махаббат мәселесіне көзқарастарын салыстырып сөз етеді. Және очерктің үшінші бөлімі туралы айта келіп, автордың сөзін келтіреді: «В памяти народной осталось несколько рассказов пока поделюсь с читателями» - деп, Кебек батыр жайына келетінін айтқан. Мақаланы қорытып, Қ.Мұхаметханов көзқарасын дәл айтсақ: «1892 жылы жарияланған бұл очеркті поэма деп атау дұрыс емес. Поэма 1900 жылы «Дала уалаяты» газетінде «Қазақтың тұрмысынан хикая» деген атпен қайта басылды, - деу дұрыс емес. Газеттегі тақырыбының өзінде «хикая» делінген ғой, орысша аудармасында да «Легенда про былое киргизов» делінген, өлең-жыр емес, қара сөзбен баяндалған әңгіме», - дейді. Сонымен, «Дала уалаяты» газетінде басылған поэма емес, қара сөзбен жазылған әңгіме екенін көреміз. Ү.Субханбердина төңкерістен бұрын мерзімді баспасөз бетінде жарияланған көркем шығармалар жинағын 1970 жылы “Әдеби мұра” деген атпен жеке кітап етіп бастырады. Онда поэма туралы былай делінеді: “Қазақ елінің болмысынан, өмірінде болған шындықтан алынған, кейін ел аузында аңыз-әңгімеге айналып кеткен әңгімелердің ішінде газет бетіне басылған “Еңлік-Кебек” әңгімесінің орны ерекше. “Еңлік-Кебек” аңыз-әңгімесі қазақ даласында үстем тап өкілдерінің билеп-төстеп тұрған кездегі ескі салт-сана, әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған кезінде, шын сүйіскен жастардың бақыт тілеуі. “Басбұзарлық” болып көрінген кезде болған шындық. Әңгіменің бір нұсқасы “Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз” деп басылса, екінші нұсқасы “Қазақ тұрмысынан хикая” деп басылған”, - дейді . Еңлік пен Кебек оқиғасына байланысты әр түрлі жанрда қазақ тілінде хатқа түскен бес көркем шығарманың жазылуының өзі бұл оқиғаның халық арасындағы салмағын байқатқандай. “Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз” деген атпен 1892 жылы “Дала уалаятының газетінің” он санында жарияланды (№29,30,31,32-40). Әңгіме “Ұмтылған” деген бүркеншік атпен берілген. “Ұмтылған”, яғни “Мұтылған” – Шәкәрімнің бүркеншік есімі. Сондықтан да, бұл әңгімені бірауыздан Шәкәрімнің шығармасы деп қабылдауға болады. Бірақ, Шәкәрім шығармаларын зерттеп жүрген жазушы М.Мағауиннің айтуынша, бұл шығарма – Шәкәрімдікі емес, Абайдікі. М.Мағауин «Абайдың белгісіз әңгімесі» деген мақаласында бұл әңгіменің Абай шығармасы деп танығанымен, бұл жаңалықты не қостап, не қарсы болып жақ ашқан әдебиет зерттеушілері болмады. Мұхтар Мағауиннің пікіріне назар аударайық: «Біздің Ғылым Академиясындағы ағайындардың сөз ыңғайына (дәлірек айтсақ, мүлде үнсіз отыруына) қарағанда, бұл әңгіме ұлы ақынның кезекті кітабы басылғанда да қаперге ілінбей қалатын тәрізді. Сондықтын, «Дала уалаяты» газетінде бұдан жүз жыл бұрын (1892, №29, 31-32, 34-40) жарияланған «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» атты хикаяның авторы кім деген мәселеге арнайы тоқталуға келіп тұр. Алдымен ескерте кетейік, аталмыш хикая әдебиет тарихында мүлде белгісіз дүние емес. Бұл шығарманың авторы туралы да сөз айтылған. Бірақ Абай есімі аталмады. Шәкәрім туындысы деп шамаланды. Басты дәлел – хикаяның бақытсыз ғашықтар Еңлік-Кебек пен Қалқаман-Мамыр тағдырына арналуы. Шәкәрімнің аты жалада жүрген кездің өзінде оның дәл осы тақырыпқа жазылған, халық арасына кең тараған поэмалары барын ешкім теріске шығара алмайтын еді... Бұған қосымша дәлел - әңгіме авторының лақап аты. Байыптап қарағанда, бұл екі жағдай да шығарманы кім жазғанын нақтылауға негіз бола алмайтынына көз жетеді. Аңыздық немесе деректі бір сюжеттің әлденеше қаламгер назарына ілінуі - әдебиет тарихында жиі кездесетін құбылыс. Оның үстіне, Абайдың өз шәкірттеріне кейбір тақырыптар төңірегінде арнайы тапсырма беріп отырғаны, ал Еңлік-Кебек оқиғасын жазуды Шәкәрімге міндеттегені белгілі. Екіншіден, «Дала уалаятының газетіндегі» әңгіме қол қойған – «Ұмытылған», яғни – «талаптанушы», «ізденуші» болса, Шәкәрім де өз өмірінің соңғы кезеңіндегі біраз шығармасына «Ұмытылған», яғни «естен шыққан», «ескерусіз қалған» (дәлірек айтсақ, «Мұтылған») деп қол қояды. Араб жазуының кілтипаны көп, әңгіме авторы – «Ұмытылған» болған күннің өзінде, бұл – 1892 жылы отыз төрт жасқа жаңа шыққан Шәкәрімнен гөрі, сөз өнерінің асқар биігіне жеткен, алайда «қалың елі – қазағына» әлі таныла алмай, тар қапаста күңіреніп отырған Абайға көбірек үйлеседі». Баспасөз бетінде бұл оқиғаға байланысты ел аузынан алынған «Қазақ турасынан хикая» деген атпен осы әңгіменің тағы бір нұсқасы болады. Мұнда батыр – Сергелі, қыз – Қаңлық, абыз – Келдей, Тоқтамыс – Бесқабан, Кеңгірбай - Шалпақ деп өзгергені болмаса, оқиға желісі бір, кей тұстар сөзбе-сөз келіп отырады. Ғалым Ш.Сәтбаева екі әңгімені де Шәкәрімге телиді. «Мы считем, что вышеназванные очерки написано Шакаримом и является результатом проведенного им тщательного анализа известных сюжетов легенд для подготовки и создания поэтических вариантов поэм «Калкаман-Мамыр» и «Енлик-Кебек». Думается, он решил вначале опубликовать прозаические варианты поэм. Вполне вероятно, что бывая по служебным делам в Омске где выходил «Сибирский Вестник», он и принес туда свои очерки».Бұл әңгіменің авторы да белгісіз. Мұхтар Мағауин аталған екі әңгімені Шәкәрімдікі емес, Абай әңгімелері деген пікірге сырттай тон пішіп келмейді. Бір ескеретіні осы екі әңгіме де алдымен орыс тілінде жарық көрген. «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» әңгімесінің орысша нұсқасының соңында «Сибирский вестник» газетінен алынып басылғандығы айтылса, «Қазақ турасынан хикая» орыстың «Природа и люди» журналынан алынғандығы көрсетілген. Бұл Еңлік пен Кебек оқиғасының орыс оқырмандарының да қызығушылығын оятқанын аңғартады. Ал, бұл еңбектерді орыс тілінде кім баспаға ұсынған деген мәселеге келсек, Ә.Марғұланның деректері бұл әңгімелерді Абайдың орысша оқыған інісі Халиоллаға меншіктейді. Ел ішінде аңыз-әңгімелерді жинап, орыс оқымыстыларын таныстырған адамның бірі – Халиолла. Демек, Еңлік-Кебек оқиғасының алдымен орыс басылымдарында жарық көруі Халиолланың еншісінде. Алғашында бұл аңызды хатқа түсіруші Халиолла да, кейіннен 1892 жылғысы Абай өңдеуінен өтуі мүмкін. Әңгіме Абай мен Халиоллаға ортақ десек, Шәкәрімнің бүркеншік есімінің тұруына себеп не? Бұған бірнеше ой-барлау жүргізуге болады. Жазған шығармаларын өз атынан жарияламауы – Абайдың машықты ісі болғандығы белгілі. Оның түрлі себептері де болған. 1889 жылы «Дала уалаятының газетіне» «Жаз», «Болыс болдым мінеки» деген өлеңдері шәкірті Көкбайдың атынан берілсе, Коншиннің жариялауы бойынша шыққан «Орта жүз қазақтарының рулары туралы» шежірені де ел ішіндегі дау-дамайдан сақтанып, өз атынан бергізбеген. Ал, Еңлік-Кебектің тағдыры тіпті ауыр. Ата дәстүрінен аттағандарды жазалап, әділ билік айтқан бір рулы елдің ұранына айналған Кеңгірбайға қарсы сөз айту ел ішінің жан-жалына әкелетінін Абай жақсы білген. Бұдан шығатын қорытынды, Халиолла адамдардың атын өзгертіп берсе, Абай өз нұсқасын атынан жариялауды жөн көрмеген. Шығарманың түп қазығы Халиолланікі болғандықтан Абай «Мұтылған» деген бүркеншік есімін беруі мүмкін. Байыбына барып қарасақ, «Мұтылған» Абай мен Шәкәрімнен гөрі қыршыннан қиылған, жазған еңбектері сақталмай ұмыт болып бара жатқан Халиолла Өскенбайұлына келеді.Демек, «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» деген әңгімені алғашында ел аузынан жазып алған Халиолла да, Абай ол әңгімелерді нағыз көркемдік талаптарға сай етіп өңдеген. Қ.Мұхаметхановтың жоғарыда аталған сыни мақаласында мынадай пікір айтылады: “Әдебиет тарихында мәлім болған “Еңлік-Кебек” атты екі поэма бар. Біреуі – төңкерістен бұрын, 1912 жылы Семей қаласында “Ядрам” баспаханасынан жеке кітап болып, “Жолсыз жаза, яки кез болған іс” (Самосуд или случайность) “Еңлік-Кебек” деген атпен басылып шыққан поэма. Екіншісі – ақын Мағауия Абайұлының жазған поэмасы. Мағауияның “Еңлік-Кебек” дастаны Абайдың айтуы бойынша жазылып, төңкерістен бұрын жарық көрмеген. Поэма бірінші рет Х.Сүйіншәлиев құрастырған “Дастандар” атты кітапта басылды. Мұхтар Омарханұлы Әуезов “Еңлік-Кебек” пьесасының негізіне Шәкәрімнің “Жолсыз жаза” атты дастанындағы үлгіні желі етіп алады. Пьесаның көркемдік талабына орай оқиға желісі сәл өзгерді, жаңадан кісі аттары қосылды. Тарихи шындықтың жүлдесін сақтау үшін бұл оқиғаға қатыссыз тарихи тұлғаларды кейіпкер етіп алды. Пьесаның бұл нұсқасы сақталмаған. 1922 жылы екінші нұсқасы Орынбор қаласында басылды, 1943 жылы пьеса толықтырылып, түзетіліп үшінші нұсқасы жазылған. «Ұсақ ауытқуларды айтпағанда, барлық нұсқадағы оқиға, оның баяндалу реті, аяқталуы, аты аталатын адамдар, негізінен бірдей. Адам бейнелерін кескіндеу де ұқсас. Кебек – батыр, Еңлік – асқақ махаббат иесі, Кеңгірбай – опасыз болып көрінеді. Шыңғыстау, Орда, Хан, Доғалаң, Ащысу барлық нұсқада аталады» . Бұл пьеса қазақ халқының тұңғыш пьесасы болып тарихқа енді және оның айналған орны да - Абай ақынның қонысы - Ойқұдық, Абай-Әйгерім киіз үйі. Бұл күнді кейінгі зерттеушілер 1917 жылдың маусым айының 7-күні деп жүр. Осылайша, қазақ театры шымылдығы сол күні Абай шаңырағында ашылған. Ал, Мұқаң болса, қаламынан 30-дан астам пьеса туғызған қазақ қаламгерлерінің бас драматургі болады. Жазушы академик Сәбит Мұқанов «Қазақ әдебиетінде драма М.Әуезовтің еншісі» дейтіні де содан. Екінші көңіл бөлерлік нәрсе, жоғарыдағы поэмалар мен пьеса ел ішінде көп тараған аңыз негізінде жазылған. Бұл үш автордың де сүйенгені хатқа түскен қүжат емес, ауызша әңгімелер. Бірақ, біз үш автордың да артында ¥лы Абайдың тұрғандығын ұмытпауымыз жөн. Иә, Еңлік-Кебек шығарма обьектісі есебінде асқан бақытты-ақ! Қос мұңлық тағдырын алдымен ұлы Абай мұңдады. Абайға дейін Еңлік пен Кебек есімдері ұмытылу кезеңінде еді. «¥лға бұғау, қызға тұсау болған заманның» қос құрбандарының есімдерін ұмытылу қапасынан тұңғыш рет жарыққа ұлы Абай шығарады.
Ал, қай автор оқиғаны қалай өрістетті, оқиға шиеленісін қалай шешті - ол басқа әңгіме. Біз соған тоқталуды мақсат еттік. “Абай жолына” үңілейік. Шәкірттерін ертіп Еңлік пен Кебек моласының басында тұрып: “Осы жалғыз мола осынау елсіз жотаға пайда болғалы, міне, биыл жүз рет жадырап жаз, кірбең тартып күз кепті. Сол бір ықылымнан бергі көп буындар тіршілігінің үнсіз куәсі – осы мола. Бұл қос мола – ішіне аса бір ауыр сыр бүккен молалар. Шаңда бір осы тұсқа соғып өткенде, әлдебір арылмаған қарызым бардай боламын. Ақындық қарызым сияқтанады. Бұнда жатқан бір қыз, бір жігіт. Жігіті Кебек, қызы Еңлік атанушы еді! – деген кезде Абайдың үні ажарланып, машықты қалпына ауысып, қатаң сөйледі”. Абайдың ақындық қарызын шәкірттері өтеді. Әкесінен «Еңлік-Кебек әңгімесін өлеңге айналдыруға тапсырма алғанда, Мағауия ортасына танымал ақын еді. Сайыпқыран ақындар арасынан қатерлі осы тақырыпты Мағауияға жырлауды тапсыруды оған ұлы ақынның сенгендігі еді дейміз. Өйткені, Тобықтының жалпы жұрты, басымы кейінгі жастар, қыз шолпан Еңлікті, ер серкесі Кебекті, шеткі Ақшоқы басында қалып, із-тозсыз кеткен жас сәбиді аяйтын. Ел зердесінде ұстайтын. Арырақ барсақ, оларды сүйгені үшін отқа байланған Қалқаман ман Мамырдай емес, тіпті кінәсіз деп білгендей. Тек онысын жарыққа шығаруға алдында аса алмайтын ел иесі Кеңгірбайдай Еренқабырға көлденең тұратын.Бұл Абайды да толғандырған. Ақыр соңы, сол түйінді асу бермес аспан тауды өнер тілімен, ақын үнімен шешуді сүйікті ұлы Мағаш орындауы керек еді. Бұл толғанысты ұғу үшін Мұхтардың «Абай жолы» романының үшінші кітабының «Абай аға» тарауындағы оқиғаны еске түсіріңіздер. Мұқаң: «Күз аспаны күңгірт, бұлыңғыр. Ауада дымқыл сыз бар» деп бастайды. Иә, жазушыда да, бас кейіпкері Абайда да қиналыс бар. Сонда да ақындардың мүшәйрасы басталады. Жазушы: Мағаш: Күз түсті ме, бәтір-ау, неге тондың. Ақылбай: Оның рас, бозарып түсің де оңды. Кәкітай: Бірін тон, бірін оң, жүмысы жоқ
Емес пе Әнет бабаң менің атам, Қабыл ма бірақ ондай менің атам . Көшсем қоныс, отырсам орным жоқ, Қайтейін көрсетемін тыныш жатсам. Иә, Әнет бабасы аз Тобықты бірлікте болу үшін , немере қарындасы Мамырды алған Қалқаманды оққа байлағанындай бұл да ел мен жер үшін Кебекті құрбандыққа қияды. М.Әуезов үш реткі пьесасын түзегенде Социалистік реализмге бейімдетіп берсе де, Кеңгірбайды ақтай алмайды, шешімін оңашаға шығартады. Бұдан Мұхтардың Тобықты биін ақтағысы келгендей. Ал поэмадағы Мағауия шешіміне келсек, 1885-1990 жылдар-Ырғызбай- Шігітектесі бүтін тобықтыны, Шыңғыстауды уысында ұстаған алпауыт рудың жұлқысқан кезі. Жылқы алысқан. Құнанбай айыптаудан жаңа құрылған Кеңгірбай немерелерінің Сібірге топтап айдалған кезі. Бұл оқиғалардың Мағауия поэмасына әсері тиеді десек онымыз шын бола ма? ¥лы Абайдың өз басында осы ру араздығына кіріскені, кәне. Бірақ, ұлы қашанда ұлы. Сондықтан да Абай әрі тарихи шындықтан, әрі ел берекесінен аттамады десек жөн. Өзгеден гөрі алысты болжап поэманы тараттырмады дейміз. 1951 жылы Әуезовтың басына бүлт үйірілгенде бәсекелесі Сәбит Мұқанов Мағауия поэмасы неге Әуезовтың архивінен бір ғана дала боп шығады? — деп күмән да келтірген екен. Мағауия Абайұлының «Еңлік-Кебек» поэмасының тарихы туралы Қайым Мұхамедханұлы мынадай дерек келтіреді: «Еңлік-Кебек» - Мағауияның ақындық қадамын жаңа бастаған шағында жазған алғашқы поэмасы. Мағауияның өз қолжазбасы сақталмаған. Поэманың бір ғана көшірме қолжазбасы, 1940 жылы, Мұхтар Әуезов өз архивін тәртіпке келтіріп, реттетіп жатқан кезде, көп қағаздың ішінен табылады. Поэманы көшіріп жазған Дайырбай Қожанұлы. Бұл кісі де Абай шығармаларын көшіріп жазып, елге таратушылардың бірі болған. Дайырбай қолжазбасы тозыңқырап қалған екен. Қайта көшіріп жазу оңайға түскен жоқ, «Еңлік-Кебек» поэмасын Дайырбай қай жылы, қайдан көшіріп жазғаны анықталған жоқ. Мағауияның «Еңлік-Кебек» поэмасының бізге жеткізген жалғыз қолжазба нұсқасы осы» . 1952 жылы Мұхтар Әуезов Алматы қаласында Жамбыл киносына байланысты Ленинградқа баратын ақсақалдарды жинап, бір үйде мәжіліс өткізеді. Ол адамдар: Ғали (Кәкен), Тоқмұхамет, Ыдырыс, Абылқасым, Жолай, Омар, Жұматай т.б. Олардың мәжілісіне С.Қарамендин де қатысып, көрген жайларын былайша баяндайды: «Мұқаңа ақсақалдар көптеген сұрақтар қойды, кітаптарда, газет-журналдарда жарияланып жүрген әр түрлі мақалалардың кемшіліктері, оның ішінде Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек оқиғалары сөз болды және өздері білетін басқа да тарихи әңгімелер тілге тиек етілді. Бұларды аса ынта қойып тыңдап отырған Мұқаң бір мезет маған бұрылып бәрін жазып ал, деген ишарат білдірді. Сонда Тоқмұхамет Шәкенов деген ақсақал: «Мұқа, Абай Еңлік-Кебек оқиғасын дастан етіп жазыңдар деп Шәкәрім мен Мағауияға тапсырған деуші еді. Абай Шәкәрім жазғанын мүлтіксіз жақсы екен деп бағалап, Мағауиянікін қабылдамаған дейді. Осы рас па?», - деді. Мұқаң: «Рас, бірақ осы күнгі жағдайда Мағауияны қолдап жүрміз», - деді.Сосын Ыдырыс ақсақал: «Өмірде Дәркембай, Дәрмен дегендердің болғаны рас, бірақ Дәрмен ақын емес еді, ендеше ол қалай Еңлік-Кебекті жазды?» Сосын «Абай жолы» эпопеяңыздағы Шұбар – Ырғызбай Тілеуберді емес пе екен?»,-деді. Мұқаң бұл сұрақтардың бәріне жауап берді. «Ыдырыс аға, сіздікі шындық, Дәрмен деп жазғаным – Шәкәрім ақын, Шұбар деп жазылған – Тілеуберді. Мұндай жағдай орыс халқының ұлы жазушылары Лев Толстой мен Гоголь шығармаларында кездеседі. Мен де солардың жоба-тәртібін қолдандым»,-деді жазушы. Жазушылық даңқы жұмыр жер бетіне кеткен ұлы суреткер Әуезов өзінің 45 жылдық жазушылық ғұмырында нені суреттесін жеңілжортпалыққа барған емес. Ол жарық дүниеге келген адамзат ұрпағының бірі есебінде де, Алла берген зор дарын иесі тұлға есебінде де асқан бақытты болатын. Абайдай ақын поэзиясының кәусарына жөргегінен сусындап, қана ішті. Тілі де Абай тілі боп шықты. Жарықтық: « Менің шығармаларымда Абай тілі бар. Соған шүкірлік етемін» дегенді тегін айтпаған да болар. Сонымен біздің айтпағымыз: Жазушы туардан бір ғасырдай уақыт бұрын Шыңғыстау елінде бұландай бұлықсыған-ел қорғаны -ер шолпаны Кебек батыр мен қасы қара құндыздай, жанары жарқыраған қарақат көзді, еліктің лағындай мүсінді, бал тілді, өр мінезді ару қыз Еңлікті қатыгез рубасыларының ескі салттың құрбаны етіп, асаудың құйрығына өз қолдарымен байлап жібергені жөніндегі 20 жасар Әуезов Мұхтардың бұдан 90 жыл бұрын жазған Еңлік-Кебек пьесасы туралы. Оқиғаны Мағауия мен Шәкәрім ақын жырлағаннан соң он-он бес жыл шамасында бұл тақырыпқа М.Әуезов қалам тартады. Және ауыздан-ауызға тез тарағыш дастан емес, ұлттық әдебиетімізде бұрын болмаған ұшқыны жаңа-жаңа шашырау үстіндегі пьеса тіліне түсіріп сахналайды. «Еңлік-Кебек» пьесасы - халқымыз өнеріндегі алғашқы жазылған әм сахналанған пьесалардың бірі. Оның авторы да қазақ әдебиетіндегі проза жанрының көшбасшы классигі - Мұхтар Әуезов. Оның алғаш сахналанып қойылған орны да ертегі аңызындай. Ол орын Абай ауылының көктеуі -Ойқұдық қонысы. Ойынға қатысушылар: Абай аулы мен Әуезқожа аулының өнерпаз жастары. Олар қазақ сахарасынан іздеп жүріп сирек кезіктірер шетінен әнші, шетінен күйші, дені ақын баршасы да оқыған зиялы жастар еді. Біз Еңлік-Кебек шығарма обьектісі есебінде айырықша бақытты екендігін қадап айтып, атап көрсеткіміз келеді. 1917 жылдың 7 маусымы күні Абай туған сыртқы Қасқабұлақтан қол созымдай жердегі ақын қонысында - Абайдың өз киіз үйі Әйгерім үйінде тұңғыш көрсетілімі өтеді. Пьесаның көрсетілуі сахнадан адамдар әрекетін көрмеген қыр қазақтары үшін үлкен бір жаңалық болады. Кебек пен Еңліктің ғибратты ісі, терең махаббаты сырына енді қанған көрермендер оларға болған сұмдық қаталдықты айыптап тарқасады. Еңлік болып сахнаға шығатын бірде-бір әйел болмай, бұл рөльді Мұхтардың ағасы Ахмет Әуезов, Жапал рөлін Абайдың немересі Жебірейіл ойнайды. Ахметке аттың құйрығынан бұрым өріп тағады. Ауыл жастарына сахнаның ежелгі өнерпаздары, күлдіргілері, әншілері қосылады.Ойынға солар да араласады. Әрі автор, әрі режиссер Мұхтардың үйретуімен ойынға қатысушылар пьесаның сөздерін жаттайды. Әнмен айтылатын өлең сөзі болмағандықтан олар пьесаның мәтінін оңайлықпен жаттай алмайды. Спектакль бес күн бойы дайындалады. Әйгерім үлкен екі үйді қосып, біреуін сахна етуге рұқсат береді. Артистер айтатын сөздерінен жаңылып қаламыз деп қорыққаннан кейін автор суфлерлік қызмет те атқарады. Ол үлкен сандықтың тасасына жасырынып алып, оқиға өрбуіне сәйкес пьесаның сөздерін қайталап айтып тұрады . Ойнаушылар кейде суфлерді тыңдамай өздерінше сөйлеп кетеді, осы орайда ойнаушылар аузынан шыққан орынды, ұтымды, шебер сөздер үлгісін кейін автор 1922 жылы жариялаған пьесасына енгізеді. «Еңлік-Кебектің» толыға түскен бір түрін 1922 жылдары жазылған нұсқадан көресіз. Мұнда сюжет, композиция, конфликт, диалог, монолог, интрига барлығы да көркем пьесаға тән қалыпта, олардың бір-біріне үйлеспей шанжау-шанжау тұрғаны байқалмайды. Пьеса тынысы кеңейе түскен, шығармаға тың персонаждар қосылады, уақиға қоюланады, кейіпкерлердің қоғамдық, халықтық бейнесі айқындала түседі. Мұхтар Әуезов «Еңлік-Кебектің» халық санасында қалыптасқан көне нұсқаларын дұрыс пайдаланған, әңгіменің халық ойына ұялаған негізгі сарынын бұзып жібермейді. Автор халық қазынасына айналған әдеби әңгімені жаңғыртып, оның көркемдік, реалистік өресін әлдеқайда өсіріп, халыққа қайта қайырады, халық сүйікті ұлы мен қызын сахнадан көріп, қошеметпен қарсы алады. Әрине, Еңлік-Кебектің алғашқы қойылым қарапайым болғанына күмәніміз болмаса да, сол қарапайым дүниені сахналау үшін де әжептәуір дүние керек-ті. Бірақ, оны сахналаушы жас Мұхтар белгілі дәрежеде дайындығы бар, аз болса да тәжірибелі автор өзіндік беті бар сахналаушы (қоюшы), режиссер дегеніміз жөн болар. Жиырма жастағы Мұхтар оған дейін «Ел ағасы» деген шып-шымыр шағын пьеса жазды. Ал, сол кездегі Мұхтар жүрген орта — Семей қаласы зиялы жастарының ұлтжандылығы, ұлт өнерін дамытуға деген құштарлығы хақында қалай айтса да сияр еді. Бүгінде сол кездегі Семей қаласын қазақтың Санкт-Петербургі деген баға тіпті де көтере сөйлеген сөз емес. Семейде 1890 жылы «Музыка және драмалық өнер әуесқойларының қоғамы» құрылып,отызға тарта тұрақты әуесқойлардың басын қосып, арнайы жарғымен-жұмыс істеген шығармашылық ұйым болады. Қоғамның сахнасында шағын пьесалар, интермедиялармен бірге, әдеби-музыкалық кештер жиі өткізіліп тұрады. Осылайша, Семейде алғашқы әуесқойлық театрдың негізі қаланады. 1900 жылдардың алғашқы жылдарында ашыла бастаған түрлі оқу орындарының мұғалімдері мен оқушы жастары осы қоғамның тәжірибесіне сүйеніп, театр өнерін жандандыра түседі. 1913-1914 жылдары қаладағы қазақ, татар оқыған жастары «Шығыс кеші» деген атпен ойын-сауық кешін ұйымдастырып отырған. Оның белсенді ұйымдастырушылары әрі қатысушылары Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев секілді талантты жастар болады. Мұндай рухани жұмыстарды ұйымдастырып, қазақ жастарын өнерге баулыған - Нұрғали Құлжанов, Нәзипа Құлжанова, ақын Тайыр Жомартбаевтар. Сол кездегі ел есінде ерекше сақталған сауық кеші - 1914 жылдың қаңтарында Абайдың өлгеніне 10 жыл толуына арналған кеш болады. «Айқап» журналы «Абайдың өлеңі айтылады деген хабарды есітіп, қаладағы, қырдағы қазақтың көбіне билет жетпей қалды»- деп жазады. Қазіргі еліміздегі аса көрнекті театр сыншысы Балғыбек Құндақбаев «Мұхтар Әуезов жэне театр» деген монографиялық зерттеу еңбегінде: «М.Әуезов Абай туралы тұңғыш ресми сөзді осында естіді. Сонымен бірге ауылдағы түрлі жиындарда, ас пен тойларда, жәрмеңкеде ғана айтылатын Абай өлеңдері мен әндерін Әлмағамбет Қапсаламов, Мұқа Әзілханов, Қали Бекбергенов, Қайықбек Айнағұлов сияқты сол кездегі белгілі өнерпаздардың орындауында сахнада тыңдайды. Түптеп келгенде, бұл ұлы ақын шығармаларының Европа үлгісіндегі концертте тұңғыш орындаушы еді. Мұнан кейінгі жылдардағы ойын-сауық кештерін Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов әлгі әнші-күйшілердің қатысуымен үнемі ұйымдастырып отырған” – дейді. Мұнан кейінгі Семейде өткізілген ойын-сауық кешінің шыңы 1916 жылы 13 ақпанда өткізілген сахнаға бейімделген “Біржан-Сара” айтысының қойылуы болады. Бұл – театрлық өнердің сол уақыттағы мүмкіншілігін толық, жинақы, ел көңілінен шыққан қызғылықты көркем қойылған ойын екен. Ойынның екінші жартысында концерт берілген. Оның басы – Мұхтардың сол тұстағы болған оқиғаларды жазған барша естеліктерде бар. Сонымен, осы айтылғандардың тәжірибе жинақтап ысылған болашақ қазақ театр өнерінің бас драматургі Мұхтар Омарханұлы Әуезов Еңлік пен Кебектей махаббат құрбандығы болған қос ғашықтың арман-зарын өнер көгіне ұмытылмастай етіп мәңгілікке таңбалап, алтын әріппен жаздай игілікті тарихи ісін бастайды. Қазақтың алғашқы профессионал театрының 1926 жылы Қызылорда қаласында ашылғаны мәлім. “Еңлік-Кебек” осы профессионал театрдың сахнасында 1926 жылдың қаңтарында Серке Қожамқұловтың режиссурасымен шығады. Содан былай Еңлік-Кебек кезегімен ашылған қазақ театрларының күллісінің сахнасында қойылып келеді. Мұхтар Омарханұлы бұл туындысын төрт рет түзеп, сындап өз лабараториясынан өткізген екен. Шәкәрімнің “Еңлік-Кебек” поэмасының ықпалы болғанын сол кезздегі мерзімді баспасөз беттерінде жазды: “Өткен мамыр айының аяғында бір жерде отырған Абайдың он шақты ұлының 14-15 жасы игілік мақсатпен бір ұйым ашты. Ұйым аты “Талап” болды. Ұйымға кірген талапты жігіттердің алды 100, арты 10-15 теңге жарна жинады. Бұдан басқа ұйым мүшелері отбасы 3 теңге беріп, ұйым қазынасын толықтыра беруге міндетті болды. Бұл ұйым ашылғандағы әзіргі көздеген мақсаты - әлдері келгенше кітап бастыра бермек. Онан соң бұл ұйым Шәкәрім қажының “Еңлік-Кебегін” театр түріне айналдырып, Тұрағұл Құнанбаев мырзаның бір бала ұзатқан тойына представление істеп, ойын көрсетті. Екі үй қатарластырып тігіледі. Билет 50 тиын болды. Ойын басталар алдында семинарист Мұхтар Әуезов пьеса-представлениенің мақсаты жолынан сөз сөйлеп, халықты болар іспен таныстырады” . Бұдан Мұхтар Әуезовтің “Еңлік-Кебек” пьесасының жазылуына Шәкәрім поэмасының ықпалы болғанын байқасақ, сонымен қатар тек поэманы ғана негізге алмай, халық арасында кең тараған аңызға да сүйенген. Мұхтар Әуезовтің драмалық шығармасының тарихи негізі жөнінде академик Рымғали Нұрғали: “Мұхтар “Еңлік-Кебегінің” сюжеті негізінен халық аңызының бұрынғы әңгіме, поэма түрінде келген нұсқаларының іргесінен тарайды. Тобықты мен Найман арасында нақты болған оқиғаның драма материалы екенін ұғыну – жас қаламгердің жазушылық көрегендігін аңғартады. “Еңлік-Кебек” – қазақ драматургиясының классикалық шығармасы, театр өнерінде оны аттап өтуге болмайтын асу, қазақ сахнасының күллісінің сынақта пьесасы болумен қатар қазақ актерларының баба буынынан бүгінгі бала буынына дейінгісінің сынақтап өтер спектакльдернің бірі. Қазақ актерлары Қалыбек, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов ағалар мен Қапан, Күләш Байсейітова, Шара Жиенқұлова апайларымыз секілді ұлы әртістеріміздің әрқайсысы “Еңлік-Кебектегі” рөлдерді түгел ойнап шыңдалған. Сонымен де Еңлік-Кебек бақытты! «Еңлік-Кебек» трагедиясының сюжеттік желісі барлық шығармада бір болғанмен, әр жанрда әр түрлі көрініс береді. Әңгіме жанрында ол қарапайым баяндалса, поэма жанрда сюжет көптеген қосымшалар, детальдар, эпизодтармен толығып көлемді шығармаға айналады. Ал енді драма жанрында сюжет одан да бетер күрделеніп, көптеген қосымшалар, детальдар, эпизодтармен қатар шығарманың кемелденген шағын байқатады. Екі ғашық, Еңлік пен Кебек тағдырына жазылған бұл көркем шығармалар қазақ халқының бір кездегі өмірі, салт-санасы, арманын көрсетіп қана қоймай, осы шығармаларды жазған әр ақын-жазушының өзіндік өресімен, көркем қиялымен таныстырады. Сондай-ақ, бұл шығармалар қазақ әдебиетінің жанры түрлерінің қалыптаса түсуіне әсер етіп, көркемдік сезім жетіле түсуіне септігін тигізді. Пайдаланылған дебиеттер тізімі: Әуезова Л. М.О.Әуезов творчествосында Қазақстан тарихының проблемалары. Алматы, 1977 Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. Алматы, 1975. Нұрқатов А. М.Әуезов творчествосы. Алматы, 1965. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. Алматы, 1982. Әдібаева Х. Уақыт және суреткер. Алматы, 1962. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. З.Ахметов, Т.Шаңбаев. Алматы, 1997. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. Алматы, 1986. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. Алматы, 1979. Бердібаев Р. Роман және заман. Алматы, 1967. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. Алматы, 1991. Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. Алматы, 2002. Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық. Алматы, 1976. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. Алматы, 1997. Исабеков Д. Ұлттық рух және мәдениет. Егеменді Қазақстан, 06.07.2001. Лизунова Е. Мастерство М.Ауэзова. Алматы, 1968. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. Алматы, 1970. Нұрғалиев Р. Трагедия табиғаты. Алматы, 1968. Нұрғалиев Р. Айдын. Алматы, 1985. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. Алматы, 1968. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. Алматы, 1962. Рахымжанов Т. Қазіргі қазақ романының поэтикасы. Алматы, 1992. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Алматы, 1993. Ыбырайым Б. Сырлы әлем. Алматы, 1997. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Алматы, 2001. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Алматы, 1994. Кәрібозұлы Б. Сырлы сөз сипаты. Алматы, 1997. Кенжебаев Б. Шындық пен шеберлік. Алматы, 1986. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы, 1984. Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. Алматы, 1982. Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. Алматы, 1974. Шәріпов Ә. Қазіргі дәуір және қазақ совет әдебиетінің даму проблемалары. Исабаев Б. Ұлылар мекені. Новосибирск 2004.- 623б. Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы.т.15. Алматы: Жазушы, 1984.- б. Жанболатұлы М. Би ата. Семей 2008. - 342бет. Шәкәрім 2 томдық I том. Құраст.Жармұхамедұлы М., Атығай Б., Ибраев С., Рысқұлова Г. Алматы:Ел шежіре, 2008.- 506б. жүктеу/скачать 2,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|