Әдебиет тарихын дәуірлеу әдеби-көркем дамудың бірқатар компоненттерін ғылыми-теориялық тұрғыдан саралауды қажет етеді. Осылардың ішінде дәстүр мен жаңашылдықтың алатын орны ерекше
жүктеу/скачать 38,76 Kb.
|
адебисын
| Бұқара байтақ ел жетім.
Көк орай шыққан балқашы, Жеусіз тұрып сорласа, Ел қонбаған жер жетім. Қаңғырған қарсақ таппаса, Ащы дария көл жетім деп классикалық жыраулар дәстүрін жалғастыра дамытады. Жалпы алғанда, басы сонау ХІҮ-ХҮ ғасырлардан басталатын толғау жанрындағы жыраулық дәстүр Мұрын жырау, Жамбыл жырау шығармаларына дейін жалғасты. Дегенмен, жалғасты деген сөз айна-қатесіз қайталады деген тұжырым емес. Дәстүрдің өзінен соңғы әдебиетте белсенді орынға ие бола беруі әдеби-көркем дамудың өрістеуіне айтарлықтай үлес қоса бермейді. Ондай дәстүр жаңашылдықпен жалғаспаған тұста жаңа дәуірдің рухани сұраныстарын қанағаттандыра да бермейді. Мұндай мысалдар қазақ әдебиетінің бұрынғы кезеңдерін де, сондай-ақ, қазіргі әдебиетте де кездесіп қалады. Ұлттық әдебиеттану ғылымымызда оны алғаш аңғарып, 1918 жылы «Екеу» деген атпен «Абайдан соңғы ақындар» деп мақала жазған Ж.Аймауытов пен М.Әуезов болды. Осы мақалада: «Ғұмар Қарашта Марабай ақын, Бұхар жырау тағы сол сықылды бұрынғы ақындардың қалпымен кеткен ескінің сарқыты бар. Бірақ ескілік сөздер батырдың батырлығын, бидің шешендігін, ханның хандығын, салтанатын жетілдіріп, ескектетіп айтқанына келісуші еді; ол кездегі халықтың халықтың рухы да, тұрмысы да ескек, асқақ сөзге лайық келуші еді. Халықтың мінезін суреттеп, мінін айтып, терең пәлсәпа сөздерді желдіртіп, ескектетіп айту бұл заманда артық, ұнаспайды» - деп жаза отырып, авторлар бұрынғы дәстүрдің қазіргі заманған үйлеспейтінін айтқан болатын /6, 95 /. Бұл арада дәстүр мәселесімен бірге дәстүршілдік ұғымы туады. Қазақ әдебиетіндегі дәстүршілдік жөнінде айтқанда, біз ХІҮ ғасырдан бастап ХХ ғасырдың орта шеніне дейін өмір сүрген авторлығы бар ауызша әдебиет жөнінде айтамыз. ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ өмірінде ерекше рөл атқарған ауызша әдебиет ХІХ ғасырдың соңғы ширегі ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында қалыптасқан жазба әдебиет тұсында сақталып, ендігі жерде жаңа әдебиеттің дамуына көлденең келгені болмаса, бәлендей жаңалық болудан қалды. Сондықтан да жоғарыдағы Ж.Аймауытов пен М.Әуезов мақаласында «ұнаспайтын» құбылысқа айналды. Себебі, жаңа қалыптасып келе жатқан жазба әдебиет жаңа ой, жаңа идея, жаңа тақырыпқа сай жаңа жанр, соны стиль қажет еді. Ауызша дамыған әдебиеттің нормативті поэтикасы жазба әдебиеттің қалыптасуына үйлеспейтін. Сондықтан кезінде сан ғасыр үлкен дәстүр болған жыраулық одан беріде ақындық ауызша поэзия сөз өнерінің көшбасшылығын сан жанрлы, алуан стильді жазба әдебиетіне берді. Бұдан былай толғау, арнау, дастан жанрлары жетекші орыннан ығысып, оның орнына лириканың медитативті-субъективті түрлері, жаңа типтегі поэма, баллада, көркем прозаның әңгіме, повесть, роман сияқты жанрлары, драма жанры келе бастады. Бұл қазақ әдебиетінің жаңа кезеңінің қалыптасуы еді. Аталған кезеңде жыраулық дәстүрмен бірге Шортанбай Қанайұлынан басталатын діни-ағартушылық дәстүр, Абайдың көркем реалистік дәстүрі де құнарлы орта тауып, ары қарай өрістеп жатты. Шортанбай мұраларында айқындала көрінген діни-ағартушылық дәстүрдің ХХ ғасыр басындағы дарынды ізбасарлары Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы, Молда Мұса т.б. Шортанбай Қанайұлының жалпы мұрасында «Дін жолынан айнымас», «Бала зары», «Насихат сөздері», «Келер заман сипаты», «Қожа, молда» толғауларында дін насихаты жалпылық, дидактикалық сарында жырланса, ал, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы осы дәстүрді кеңінен дамытып, діни тақырыптағы өлең-толғаулармен бірге мысалдар, аңыздар, дастандар жазды. Мәшекеңнің бұл шығармаларында діни тақырып кеңейе түсумен бірге образдар жүйесі, көріктеу құралдары мейлінше дамытылды. Соның нәтижесінде, әдебиетіміздегі діни лексиканың көркем үлгілері және А.Байтұрсынұлы «Діндар дәуір» деп атаған кезеңнің өзіндік жанрлары да қалыптасты. Ілгеріде айтылған жайлардан шығатын түйін – әдебиеттегі тақырып пен идея бір кезеңнің ғана жемісі емес, үлкен әдеби үдерістің өне бойында байқалатын, ауқымды, бай дәстүрлі құбылыс. Алайда, өмір шындығының әдебиетке көшуі, автордың оған берген эстетикалық тұжырымы уақыт өте келе басқа авторлар тарапынан өзгере, өңделе, дамытыла береді. Мұндай үдеріс идеяның пікір жүзінде тууынан бастап көркемдікке қарай жетіле түседі. Кезінде тікелей айтылған ойлар бейнелі байламдарға айналады. Міне, осындай көркемдік сапаның артуы кезінде Бұхардан, Дулаттан бір байқалса, Абайда ірі көркемдік деңгейде көрінеді. Ал, ХХ ғасыр әдебиетінде Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы әлгіндей көркемдік өсудің алғашқы толыққанды үлгісі болды. Бұл жалпы алғанда қазақ әдебиетінің соны көркемдік олжасы еді. Сөз өнеріндегі дәстүр мен жаңашылдық дегенде көркем әдебиет тілі мен стилі жөнінде де айтуды ұмытпаған жөн. Әдебиет тарихын дәуірлеуде тіл мен стиль сол дәуірлік межелерді анықтайтын көркем деректер. Біз бұл арада оның егжей-тегжейіне бара қоймаспыз. Өйткені, стилистика мен поэтиканың күрделі мәселелерінен саналатын көркем туындының тілдік-стильдік қабаты жеке бір еңбекке жүк болатын ғылыми тақырып. Бұл арада айтпағымыз, дәстүр мен жаңашылдық һәм әдебиет тарихын кезеңдерге бөлу мәселесінде көркемдік құралдардың баршасы саралануы тиіс. Әсіресе, ұлттық дүниетанымнан өрістейтін, сонысымен ұлттық поэтика жасайтын троптың түрлері, оның ішінде, қазақ метафорасы жайы айрықша айтылуы тиісті. Жалпы, көркемөнердегі сияқты, сөз өнеріндегі жаңа бастаманың орнығуы адамды, адам мен қоғам арасындағы күрделі де, әр қилы қарым-қатынасты жаңа қырынан бейнелеумен байланысты. Жаңа дәуір, жаңа заман өзінің жаңа сөзін айтатын ұланын тудырады. Сөйтіп, әдеби дамудың жаңа кезеңі сапарын бастайды. Ол сапар өзінің жоралы жолын, құнарлы соқпағын қалыптастырады. Осы жолға өткеннің қажетін алып, дәстүрді ұстанады, бірақ, дәстүр ауқымында қалмайды, оны екшейді, қажетін ғана қолданады. Оның бұл істегенін одан соңғы кезеңде келгендер де қайталайды. Сөйтіп, дәстүр мен жаңашылдық арасындағы әрі күрес, әрі бітім жалғаса береді. жүктеу/скачать 38,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|