Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Д.Мәсімхан
Тамырға тағзым немесе әдебиет пен өнердің тек-төркіні туралы Белгілі бір қоғамдық құбылыстың мәнін, сипатын білуден бұрын, ең әуелі оның тек-төркініне барлау жасап, оны анықтап алу керек болады. Онсыз ол құбылыстың мәні мен сипаты толық ашылуы неғайбыл. Қоғамдық идеологияның құрамдас бөлігі болып есептелетін әдебиет пен өнердің тегі жөнінде де жер жүзінде ежелден қазірге дейін толассыз болжамдар айтылып, түрлі-түрлі көзқарастар ортаға қойылып келеді. Бұндай талас-талқы әлі де толастаған жоқ. Керісінше күн өткен сайын болжамдар саны молайып, пікірлер өрбіп-туындап отыр. Енді осы болжамдардың табан-тірер тиянағына, басты принциптеріне қысқаша тоқталайық. “Көңіл-күй - сезім” теориясы Өнер атаулы о баста адамдардың көңіл-күй, сезімін бейнелеу қажетінен туылған дегенді әдебиет алыбы Лев Толстой ортаға қойған. Одан да бұрын ағылшын ақыны Перци Бище Щеллей: “Жабайы адамдар өздерінің көңіл-күйін бейнелеу мақсатымен әдебиет пен өнерді өмірге әкелді һәм дамытты”, - деген болжам айтқан болатын. Кейін Л.Толстой жоғарыдағы көзқарасын тіпті де жүйелендіріп: “Адамдардың өзінің сезген-түйгендері жөніндегі көңіл-күй сезімін өзгелерге жеткізу (ұғындыру) мақсатынан өнер пайда болды... Автордың шығармадағы сезімі басқаларды әсерлендірсе, нағыз өнер деген міне сол”, - деген болатын. Әдебиетші алыптардың міне осындай көзқарастары мен пайымдарын Джон Хосбус мынадай төрт түйінге жинақтап қорытындылады. 1. Бейнелеуді өнер жасампаздығындағы психологиялық қозғаушы күш деп қарайтындар. 2. Бейнелеуді сезімнің бір түрлі тебіренісі деп қарайтындар. 3. Бейнелеуді өнердің таралу жолы деп қарайтындар. 4. Бейнелеуді өнердің өзіндік қасиеті деп қарайтындар. Соңғы кездердегі өнерді көңіл-күйден, сезімнің әр түрлі сәттерінен пайда болады деушілердің қай-қайсысы болса да осы төрт түрлі пікірден ауытқып кете алған жоқ. 2. “Эмблемалық түс” теориясы “Әдебиет пен өнердің тегі – эмблемалық түс”, - деген болжамды Жапонияның әдебиет зерттеуші ғалымы Чучуан Байцун өзінің әлемге мәшһүр “Құсалық және эмблема” деген еңбегінде ортаға қойды. Онда әдебиет пен өнердің тегі туралы тоқтала келіп, ол: “...Яғни тіршіліктің еркін ырғағы кедергіге немесе белгілі қысымға ұшырағанда адамдар құсаланып, рухы жаншылады. Өнер дегеніміз сондай құсадан туындаған эмблеманы (кейіпті) бейнелейтін түстен басқа түк те емес. Алғашқы адамдар нақты өмірде жүзеге асыра алмаған немесе жүзеге аспайтын қиялдарының түсінде көрген елестерін өнер туындысы ретінде өмірге әкелді. Мәселен, өлең жеке адамның түсі болса, миф халықтың түсі”, - деген болатын. Бұл көзқарастың өмірге келуі өзге болжамдардан кейін тұрғанымен ықпалы өзгелерден зор болды. 3. “Өндірістік еңбек” теориясы ХХ ғасырда “социалистік үйекте” өмір сүріп келген (һәм бүгінде өмір сүріп отырған) елдердің әдебиеті мен өнері саласында ықпалы төтенше зор болып келген (отырған) теория – осы “өндірістік еңбек” теориясы. Неміс ақыны, әдебиеттанушы ғалым Бечер өзінің “Еңбек және ритм” деген кітабында: “қоғам дамуының ең алғашқы сатысында еңбек, музыка және поэзия айта қаларлық тығыз байланыста болған. Алайда осы үшеуінің ішіндегі еңбек ең негізгі, шешуші фактор еді де, қалғандары оның көмекші құралдары еді” – деп жазды. “Әрқандай алғашқы өнердің мазмұны мен формасы тұтасымен еңбектен туған. Яғни, олар адамдардың еңбек практикасының жемісі”, - деп Косфед Бечердің әлгіндегі көзқарасын толықтай түсті. “Өнердің тегі - өндірістік еңбек” дегенді қуаттаушылар төмендегі бірнеше түрлі дәлел-дәйекке тиянақтайды: 1. Алғашқы еңбек кезінде туындаған алғашқы өлеңнің ырғағын өндірістік қимылдың ырғағы белгілеген. 2. Алғашқы би, мейлі ол қандай еңбек үстінде туылсын, қалай болғанда да алғашқы адамдардың еңбектік әрекетімен сабақтасып жатады. 3. Алғашқы тайпалардың сызған суреті, жасаған мүсіні олардың еңбек практикасымен тікелей қатысты. Әрине, олардың бұл дәлелдері алғашқы өнер мен еңбектің тығыз байланысты екендігін түсіндіреді. Бұл туралы орыс ойшылы Плеханов та: “Еңбек өнерден бұрын жарыққа шықты. Демек адам о баста заттар мен құбылыстарға мүдделілікпен ғана зер салып келді, бара-бара оларға эстетикалық зердемен қарайтын болды”, - деген тұжырымын ұсынды. Өнердің тегін еңбекпен байланыстырып түсіндіруге бой ұрған бұл теория төңірегінде де талас танымдар аз емес. Атап айтқанда, өндірістік еңбек теориясы бойынша, адамдар еңбек барысында алғашқы өнерді жаратты делік, олай болса алғашқы адамдардың еңбектен басқа да рухани құбылыстары – күлу, жылау, қуану, қайғыру, ашулану, жирену, түршігу, шаттану, құлазу, шаршау, дем алу, бақсы-балгерлік, тотемдік сиыну т.б. толып жатқан – еңбектен гөрі өнерге бір табан жақындау – құбылыстарға немқұрайды қарағандық болмас па екен? – деген мәселені көлденең тартушылар аз емес. Бұл туралы аталған теория өкілдерінің нанымды ештеңе айта алмауы оларда тұғырлы принциптің, жеткілікті дәлел-дәйектің жоқтығынан дерек береді. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|