Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Т.Әлімқұлов
Абайдың жаңашылдығы … Абай өлеңдері өзінің мазмұнына сай қазақ поэзиясына мүлдем тың формалар енгізеді. Солардың бәрін сайып келгенде ерекше аңғарылатын бір нәрсе – Абай поэзиясының құнарлы, байсалды, ойлы әуенге түсуі, ауызекі сөз ырғағына жуықтауы. Бұндай құнды қарапайымдылық билеуші тапқа, оның жаршысы декаденттерге кірпідей сүйкімсіз еді. Абай «таза өнерді» мансұқ етіп, қалың бұқараның көкейіне қонымды формаға барды. Осыдан шын сұлулық туды, Абайдың прозаизмі жаңа да жарасымды сипатқа ие болды. Бұл тұста да Абайдың орыс поэзиясынан өте шебер үйренгені сайрап тұрады. Жұртшылыққа мәлім, орыс поэзиясы, негізінен алғанда, тоникалық және силлабо-тоникалық өлеңге жатады. Орыс поэзиясында силлабикалық өлең қазір мүлдем жоқ. Орыс өлеңі ырғақ, екпін үйлесіне қарай құрылады да, буын мөлшерінің бірдей болып отыруын шарт қылмайды. Рас, бір кезде (ХҮІ ғасырдың аяғынан ХҮІІІ ғасырдың орта шеніне шейін) орыста силлабикалық өлең болды. Бірақ ол жүйелі өлең кейін өмір сүре алмай қалды. Тредиаковский мен Ломоносов силлабо-тоникалық өлең жүйесін енгізді де, соны кейін Пушкин, Лермонтов, дамытып әкетті. Бұлардың бәрі негізінде орыстың халық поэзиясына арқа сүйеді. Сондықтан олардың жаңалығын халық жатырқамады. Кейінгі Некрасов, Маяковский туралы да осыны айтуымыз керек. Буын мөлшерінің біркелкілігіне құрылатын қазақтың силлабикалық жырына Абай батыл жаңалық енгізгенде, сол орыс поэзиясынан үйренгенін көреміз. Әрине, Абай ол дәстүрді қалай болса солай қолдана салған жоқ. Өз халқының рухына мейлінше жатық етіп қолданды. Екі тәжірибені білген ол орыс поэзиясының ішкі ырғағын, десте-десте екпінін қазақтың ежелден келе жатқан халық жырының серіппелі бума-бунақтарына ұластыра, бауырластыра түсті. Осының нәтижесінде қазақ өлеңінде тың да, келісті де ырғақ, ұйқас туды, бір сөзбен айтқанда, жаңа форма пайда болды. Сен мені не етесің, Мені тастап, Өнер бастап, Жайыңа Және алдап, Арбап, Өз бетіңмен сен кетесің, Неге әуре етесің. Міне, бұл жолдарды кәдімгі үйреншікті жыр әуенімен желдіріп оқып кетуге болмайды. Кідіріп, салмақпен оқымасқа шараң жоқ. Абай поэзияны ауызекі сөз ырғағына жуықтастырды дегенде, осы жағын айтамыз. Бұл – бір. Екінші, осы өлеңнің алғашқы жолы 8 буын болса, екінші жолдары 4 буын болып отырады. 2 буын мен 7 буыннан құралған жолдары да бар. Ал ұйқасы қалай десеңізші. Қазақ өлеңінде бұрын болмаған ұйқастар (а-б-б-в-г-г-а-а). Абай қазақтың жазба әдебиетінің негізін салды. Бұл әдебиет тарихи жағдайларға сай поэзиядан басталды. Қазақ поэзиясы жаңа сапамен, жаңа формалармен байыды, қоғамдық күрестің құралына айналды. Абай, сөз жоқ, өз халқының ауыз әдебиетінен көп үйренген ақын. Бірақ, ол сол ауыз әдебиетінің әрпінен үйренген жоқ, рухынан үйренді. Сондықтан да ол фольклорлық шығармалардың әбден қалыптасып қалған дәстүрлеріне, әдістеріне, формаларына тәуелді болмай, жаңа тәсілдер, жаңа формалар, тың образ жүйелерін, сөз орамдарын таба білді. Өз заманының озық ойлы адамы ретінде, Абай поэзияның идеясын биіктете, пікірін байыта, сезімін тереңдете түсті. Осы бағытта ол өлеңнің ішкі формасына көбірек ден қойды. Сайрай бер, тілім, Сарғайған соң бұл дерттен. Бүгілді белім, Жар тайған соң әр серттен. Шерлі сезімнің толқынына ұқсас осынау шалыс шумақ жолдың басынан да, аяғынан да ұйқасады. Тегеурінді серпінмен берік ұйқасады. Екінші жолдың басы «сарғайған соң» болса, соған шалыс жолдың басы «жар тайған соң» боп, үйіріле үйлеседі. Осы сияқты «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» деп басталатын өлеңде де ішкі ырғақ басым. Он бір буындық жолдар дестеленіп, екпіндеп, төңкеріліп жатады, бұны орысша «стопа» дейді. Орыс өлеңімен өлшер болсақ, «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман» төрт стопа (ырғақ) бар. «Евгений Онегин» төрт-бес стопалы ямбомен жазылған. Осылайша кең тынысты, тегеурінді серпінде жазу көлемді роман үшін оңтайлы болған. Романнан әлденеше үзінді аударған Абайдың бұны білмеуі ақылға сыймайды. Пушкинде етістік аз. Лермонтовта одан да аз. Пушкин «Глаголом зажешь сердца» дегенде, жүректі етістікпен жандырамын демеген, сөзбен жандырамын деген. Осы екі ақыннан мейлінше баулынған Абай да етістікке бара бермейді. Оның ұйқастары кейде атау түрінде, кейде тұйық рай түрінде қиын да күрделі келеді. Жаңағы «ұлғайды арман» - зат есім. «Қайтсе жеңіл болады ел билемек?» - тұйық рай. Оған «ірі жүрмек» деген екі сөз ұйқастырылады. Сол сияқты, «жалықпасқа» «анық бас» боп екі сөз үйлеседі. Ымы-жымын білдірмей мейлінше жатық қанаттасып кетеді. Орыс поэзиясында «еркек ұйқас», «әйел ұйқас» бар. Әдетте, екеуі айқас түсіп, ырғақ толқынын құлаққа жағымды қондырады. Қазақ поэзиясында ондай ұйқас жоқ. Бірақ айқас нақышқа балама бар. Абайдың шеберлігі осыған саяды. Осының қабатында ол орыс өлеңінің жетім ұйқасына қазақ өлеңінің жетім ұйқасын жымдастырып жібереді. Жапырағы қуарған ескі үмітпен Қиял ғып өмір сүріп, бос жүріппін. Сырт қарағанда, бұл ұйқаста ақау бар сияқты. Бірақ үңіле келсеңіз, ақау жоқ. Қарапайым қазақ: “Жасымда тамыр болдым Метрейменге” “Құдайдан одан артық не тілейсіңді” ұйқастырған. Қарапайым қазақ әйелі: “Елсізге ауып кетті елдің шетіне” – “қор болмас қайда жүрсе екі бегімді” теліген. Күнгейге ауған қыр қазағы: “Ел қайда, Есіл қайда, Нұра қайдаға” “Еш адам бауырым деп жыламайдыны” жымдастырған. Бұндай ұйқастар ертедегі фольклорда да баршылық. Абай поэзиясында форманың ақаулығы болса, ол жетім ұйқаста емес, кездейсоқ кейбір осал ұйқастарда. Тағдыр етсе алла, Не көрмейді пәнда. Немесе: Көңілім қалды достан да, дұшпаннан да, Алдамаған кім қалды тірі жанда. Осындағы ұйқастар әлсіз, болымсыз, сәнсіз. Бұл әдебиеттің қалыптаспаған кезіне тән кемшілік. Абай мұрасын зерттегендер ақынның жаңадан 17 форма жасағанын анықтады. Асылы, бұл өлеңнің сыртқы формасы болса керек. Соған Абай поэзиясының үнділік, оралымдылық, қарапайымдылық жаңалықтарын қоссақ, форма байлықтары шексіз ұлғая түспек. Осындай форма жаңалығын Абай “Қатыны мен Масақпай” сияқты өлеңдерінде тереңдете, қырландыра түседі. Сырмақ қып астына Байының тоқымын. Отының басына Терінің қоқымын, Бүксітіп, Бықсытып, Қоқсытып келтірді. Осының бәрімен Көңіліңде міні жоқ Жүзінің нәрі мен Бойыңның сыны жоқ. Бүкшиіп, Сексиіп, Түксиіп өлтірді. Өлеңде үй-ішінің көңілсіз түйтпегі, мінезі шайқау әйелдің жағымсыз қылықтары суреттеледі. Бұны әннің әуеніне салып жіберсе мысқыл оншалықты әсерлі болмай қалар еді. Сол үшін де Абай әр сөзін шегелеп айтады. Желдіртіп өте шықпайтындай етіп, салмақпен оқитын тәсіл табады. Ол – жаңа форма. Өлеңнің бастапқы жолдары 6 буыннан құрылса, кейіпкердің ең бір сүйкімсіз кезеңін таңбалайтын ортаншы жолдар 3 буыннан (бір сөзден) құралады. Бүксітіп, Бықсытып, Немесе: Бүкшиіп, Сексиіп, - деп көзге елестей қалатын қысқа сурет табады да, мысқылын мығымдап тұрып алады. Ауызша айтуға мейлінше оралымды етіп шығарады. Ал, өлеңнің а-б-а-б-в-г ретімен келетін шалыс ұйқастары мен аралас жұп ұйқастары қазақ өлеңінде бұрын болмағаны мәлім. Өлеңнің ішкі динамикасынан туған бұндай сыртқы формалар да үлкен жаңалық еді. Қазақ өлеңінде буын өлшемінің бірдей боп отыруы шарт. Біз “8 буынды өлең, 11 буынды өлең” дегенде, көбінесе осы жағынан алып айтамыз. Рас, халық: Көгілдірік, Көк дөненге жарасар өмілдірік, - деген сияқты, өлеңнің буын өлшемін бұзып та айта береді. Бірақ соның өзі бірәуендес келеді. Осы айтылған екі жолды сол күйінде де әнге салуға болады, немесе: Көгілдірік деген соң көгілдірік, Көк дөненге жарасар өмілдірік, - деп, сөз қосып (буын өлшемін толтырып) әнге салуға да болады. Абай жаңалығының ең бір батылдығы мен кіріптарсыздығы – ол өлең жолдарының әуендес болуын шарт қылмайды. Сол желіккеннен желігіп, Жынды сары жоғалды, Ойбайлаған болайын-ай, Жоқтамасам обал-ды. Міне осының алғашқы жолдары 8 буын, екінші жолдары 7 буын. Егер, өлең кілең 7 буынды жолдардан құралса, кәдімгі желдірме жыр өлшемімен жеңіл оқылып кетер еді. Бірақ, Абай сөз интонациясында жуықтату үшін жыр ырғағын әдейі өзгертіп, 8 буынды жолдар араластырады. Соның нәтижесінде қонымды, құнарлы жаңа түр туады. Бұл әдіс Абайдың көп өлеңдерінен аңғарылады. Сұрғылт тұман дым бүркіп, Барқыт пешпент сулайды. Жеңіменен көз сүртіп, Сұрланып жігіт жылайды, Әйелмісің, жылама, Тәуекел қыл құдаға, Өлең айт, Үйге қайт. Осының алғашқы 6 жолы белгілі бір ырғақпен, буын өлшемімен келеді де, соңғы екі жолы кілт өзгереді. Әрине, бұл сыртқы форма үшін жасалмаған. Өлеңнің ішкі динамикасынан туған. Жылап тұрған жігітке ақын ақыл айтады. Және тез жұбансын деп әдейі қаттырақ, зекіңкірей айтады. Оқиғаны баяндап келе жатқан жолдар бұған жарамсыз боп қалады. Қысқа жігерлі жолдар керек еді. Ішкі форма деп осыны айтамыз. Құлық пенен құбылдан, Жалықсаң жақсы жансыңдар. Түземесе шұғылдан, Арсылдар да қалшылдар. Несі жұрт, Несі өмір, Өңшең қырт Бас қаңғырт. Күшік асырап, ит еттім, Ол балтырымды қанатты. Біреуге мылтық үйреттім, Ол мерген болды, мені атты, - деген жолдар ауызекі сөз ырғағына әбден келеді. Ал: Не іздейсің көңілім, не іздейсің, Босқа әуре қылмай шыныңды айт. Шарқ ұрып, тыныштық бермейсің, Сырласалық бермен қайт, - деген жолдардың ырғақ жаңалығы тіптен ерекше. Рас, осы алуандас кедір ырғақтар билердің шешендік сөзінде, ділмарлардың терме, тақпағында бар-ды. Бірақ Абайдағыдай бір ізге, заңды қалыпқа түспеген-ді. Сондықтан да тосындық түр жаңалығын Абайға телиміз. Ал, соңғы шумақтың өзін ғана алатын болсақ, бұл – ақынның өзімен өзі іштей үндесуінен, сырласуынан туған қоңыр салқын лап еді. Ол баяу есіске керек еді. Лермонтовтың “Әм жабықтым, әм жалықтым” дейтін өлеңінің де осындай сыры болатын. Сол өлеңді Абайдың мейлінше байсалды, баяу оқылатын етіп аударуы да тегін емес-ті. Тоникалық орыс өлеңінен Абай келісті үйренді дегенде дәлелге осыны тартамыз. Өлеңнің тосын түрлерін тұрақтатарлық ізденістер Абайдың бүгінгі ұрпақтарынан азды-көпті бой көрсетіп жүр. Қ.Аманжоловтың “Дариға, сол қызы”, “Подполковник жолдас Әлпині”, Тарас Шевченкодан аударғаны “Өтеді жылдары” тың нәшінде сіңді. Сырбай Мәуленов, Мұқағали Мақатаев, Тоқаш Бердияровтың кейбір форма жаңалығы туған поэзиямыздың табиғатына Төлеген Айбергеновтың серпінді, дестелі ырғақтары жат емес. Мезгілсіз дүние салған дарынды жас ақын силлабо-тоникалық өлеңнің шырайын келтіре түскен-ді. Тек, ысылмаған, тәжірибесіз талапкердің кей шығармаларын заңды қалыпқа түсіре алмай шашыраңқы қалдырғаны өкініш. Төлегеннің “Арманымды қамшылаймын мен” тәрізді ырғақтары құлаққа жағымды, көкейге қонымды келсе, баяғы отбасы, ошақ бұтында ауызекі айтылатын “бірім-бірім, екім-үшім” секілді бұғанасы қатпаған балаң тақпақ ұйқастары белгілі, берік жүйеге түспей қалды. “Өкініш” дейтін себебіміз сол. Дүние формасыз құбылыс жоқ. Поэзияда форманың орны ерекше. Бұның өзі мазмұнға сай тумақ. Ішкі, сыртқы формамен келісті көмкерілмеген мазмұн жапырақсыз ағаштай сидам тартпақ. Оның жеміс беруі де неғайбыл. Жаңашыл Абайға тәуелді өлең түрлерін арнаулы әңгіме етуімізде осындай тамырлы себеп жатыр. Мазмұн мен түрдің тұтастығы өнер иелерінің атам-заманнан бергі арманы. Мінсіз тұтастық табылмаған. Келешекте табылуы және неғайбыл. Мазмұн атаулы байып, не кедейленіп, үздіксіз өзгеріске ұшырап тұрады. Форма “қалауын тапқан қардай” осыған қызмет етеді. Қызмет еткендіктен, мазмұннан мысқал да болса кем соғады. Формасы әдемі туындының мазмұны тайыз болса, жасандылыққа, жылтырлыққа бастайды. Мазмұнды шығарма әдемі әдіптеліп, келісті көмкерілмесе, әсерден айырылады. Дөрекі айту айыпқа бұйырылмаса, мазмұн - өмір де, форма – сол өмірді бейнелеу тәсілі... жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|