Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»

Әдебиет пен өнердің сыны, тарих тұрғысынан қарағанда, “еліктеу” теориясы өзге болжамдарға қарағанда біршама ертелеу өмірге келген теория. Дей тұрғанмен, бұл теория да адамдарды жаппай мойындата алған жоқ. Оның басты себебі – алғашқы әдебиет пен өнер ертедегі адамдардың табиғат құбылыстарына, хайуанаттар әлеміне еліктеуінен туындаған деп түсіндіруінен болса керек. Бұл көзқарасты осыдан екі мың жыл бұрын Грек философтары ортаға қойған. Бұл туралы Демокрит: “Біз өрмекшіден үй салуды, аққу сияқты әнші құстардан ән шырқауды үйрендік”, - дейді. Ал Аристотель де өзінің атышулы “Поэтика” атты еңбегінде бұл пікірді одан сайын толықтап, әдебиет пен өнердің түп-төркіні “еліктеуде” жатқандығын құптайды. Енді бұған келіспейтін пікірлермен мына төмендегі тармақтардан танысуға болады.

Бұл теорияны әуел баста неміс философы Кант ортаға қойды. Ол өнер атаулыны бір түрлі еркін, өзіндік шаттық-қуанышқа толы, ешқандай мұрат-мақсатсыз қимыл деп түсіндіре келіп, бұл қимылды ойын яки сауық-сайран деп атады. Кейін келе немістің әйгілі ақыны, драматург Шиллер Канттың бұл пікірін тіпті де толықтай түсіп, “әдебиет пен өнердің тегі ойын-сауық” екендігін кесіп айтты. Ол былай дейді: “Еліктеу әсте әуел бастағы өнердің туылуына себеп бола алмайды. Өйткені оның алдын “адамдар бір нәрсеге не үшін еліктейді?” деген мәселе кес-кестеп тұрғаны белгілі. Оған жауап бермей тұрып, келесі мәселеге көшу қиын. Бізше, алғашқы адамдарды еліктеуге желіктіріп тұрған бір көмескі күш – ішкі психологиялық елту. Осы айтылмыш көмескі күш те, ішкі психологиялық елту де алғашқы адамдардың ойынға ауған аңсарынан туындаған”, - дейді. Ал жабайы адамдар өздерінің кісілікке (адамдық қасиетке) жеткенін қалай бейнелеген деген мәселеге келсек, олардың “сыртқы құбылыстарға қуануынан және жасанып-безенуі мен ойын-тамашаға ынтығуынан байқалады. Егер хайуанаттарда жоғарыда айтқандай көмескі күш-психологиялық елту болмаған кезде, олар жалпы “қызмет” бабында жүреді, тек психологиялық елту жанын тебіренткенде олар “ойнайды, тамашалайды”, - деп түсіндіреді.

Бұл теорияны Жапон ғалымы Хитиян Пыңсинь алғаш рет ғылыми айналымға әкелді. Ол: “Әсемдік аңсар – адамдардың әсемдікке ынтығуынан туған рухани ынтызарлығы. Демек, адам баласында азықтық аңсар, жыныстық аңсармен қоса әсемдік аңсар да болады. Яғни, осы үш түрлі аңсар (ынтызарлық) адам рухының басты сипаты болып табылады”, - дейді. Пың Синь мырза тағы да, адамзаттың рухани тыныс-тіршілігінің түп қазығы есептелетін әсемдік аңсар адамды хайуанттардан бөлектеп, айырып тұратындығын, сондай-ақ ол адам баласын белгілі арман-мұратқа жетелейтін қозғаушы күш екендігін түсіндіре келіп: “Ақиқатқа ұмтылған ақылдық аңсардың объектісі – ғылым; ізгілікке талпынған этикалық аңсардың объектісі – мораль; сұлулыққа ынтазар болған әсемдік аңсардың объектісі - өнер. Әдетте ғылымның тегі ақылдық аңсармен, моральдық тегі этикалық аңсармен түсіндіріледі, олай болса өнердің тегін неге адамның әсемдікке деген аңсарымен түсіндіруге болмайды?!” – деген уәжін, принципін ұсынады. Алайда Жапон ғалымының бұл теориясы Шығыс және оңтүстік Азия елдерінен басқа жерде аса қолдау таба қойған жоқ.

Бұл теорияны ең алғаш жариялаушы әйгілі ағылшын ғалымы Эдвард Тарр болды. Ол өзінің айтулы “Алғашқы мәдениет” деген еңбегінде: “Жабайы адамдардың дүниетанымы – барлық құбылыстарға негізсізден-негізсіз, жаппай кейіптендіре қарайтын... Бағзы дәуірлердегі алғашқы адамдар өздерінің тұрар жайын, төңірегін, тіпті күллі жер бетін, аспан кеңістігін осындай қиялдарына толтырып тастайды... Әдебиеттің тегі болған cимпатикалық балгерлік, міне, осындай жағдайда өмірге келген , - дейді. Ал немістің ойшыл жазушысы Томас Манн болса алғашқы адамдардың әдебиеті мен өнері алғашқы діннің тікелей туындысы деп қарайды, алғашқы адамдар жаңбыр тілесе су шашатын, күн күркіреуін тілесе барабан соғатын, ескерткіш орнатқысы келсе мүсін соғатын еді. Олардың сәнденіп-жасануы алдан жақсылық күткені, албастыдан аулақ болғысы келгені... Міне, осы секілді алғашқы адамдардың барлық салттық қимылдары, сөзі, ән-биі... түгелдей бақсы-балгерліктің сәтті жүрілуінің кепілі үшін болатын. Осындай мақсатпен өмірге жолдама алған өнер тоқтаусыз өзгеріп, дамып отырғандықтан барған сайын кемелдене берді, сондай-ақ кейбір ықпалды (“қасиетті”) объектілер – тастар, меториттер, қастерленетін ағаштар, сүйектер, шаш-терілер және мирастық заттар т.б. адамдардың өнерге деген танымы мен тебіренісін даралай түсті. Осыдан барып өнер бірте-бірте діннен бөлініп шықты”, - дейді Т.Манн.

Көріп-біліп отырғанымыздай, әлемнің әр түкпірінде әдебиет пен өнердің тегі туралы түрлі болжамдар айтылып, талас-талқысында келеді екен. Айтып-айтпай әр теориясының өзіндік сыңаржақтылығы мен нанымсыз тұстары жоқ емес еді. Міне, осы жайларды жіті қадағалап жүрген қытай ғалымы Сия Джыхоу өзінің “әдебиет пен өнердің жаңа теориялық жүйесін жасаудың логикалық бастамасы” атты еңбегін өмірге әкелді. Ғалым өзінің бұл еңбегінде жоғарыдағы сан-алуан пікір-пайымдардың бәрінің де өзіндік азды-көпті негізі болғанымен, ғылымда табан тірерлік тиянағы жоқ екендігін атап көрсетті. Ол былай дейді: “Өнер – белгілі бір ішкі мақсаттан туылған, әрине сыртқы себептің де көмегі болғанын жоққа шығаруға болмайды. Дәлірек айтқанда алғашқы өнердің пайда болуына мынадай екі түрлі шарт-жағдай себеп болды: Оның бірі адамдардың ішкі психологиялық ынтызарлығы болса, енді бірі әлеуметтік салдар. Мұндағы ішкі психологиялық ынтызарлық дегеніміз - өнердің туылуының негізі де, әлеуметтік салдар дегеніміз өнердің өмірге келуіне мүмкіндік жасайтын сыртқы себептер...”