Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| C.Қирабаев
Ахметтің ақындығы ...Ахметтің ақындығы “Қырық мысалдан” (1909. Петербург) басталады. Бұл кітабын Ахмет И.А.Крыловтан аударған мысалдардан құрастырған. Олардың аудару мерзімі – 1901-1904 жылдар. Бұл – оның ауыл мектептерінде мұғалімдік қызмет атқарып жүрген кезі Орыстың ағартушылық дәстүрі рухында тәрбиеленген жас ұстаздың балаларды оқытуға, оларды жаңа рухта тәрбиелеуде әдебиеттің қызметін пайдалану мақсатын көздегені көрінеді. Бұл ниетін ол мектеп көлемімен шектемейді, жалпы халықты ағарту, оларды қараңғылыққа қарсы күресіп, білім жолына үгіттеу ниетін ұстанады. Мұндай мақсат ұстанған ағартушы-демократ ақын-жазушылардың Крылов шығармаларын аударудан бастауы ХХ ғасырдың басында жиі кездеседі (Ы.Көбеев, Б.Өтетілеуов, т.б.). Мұның бір себебі әлеуметтік революциялар қарсаңында, елдің ояна бастаған тұсында билеушілердің демократтық, халықтық идеялардың әрбір көрінісінен шошып, оларға күресуінен сақтанудан туған еді. Крыловтың тұспалдап айтқан мысалдарын қазақ жағдайына ыңғайлап, сол арқылы әділетсіздікке қарсы үн тарату мұндай ортада қолайлы жол болды. Ахмет есімі осы мысалдардың авторы, аудармашысы ретінде қазақ ортасына кең жайылды. “Маса” кітабы осыған жалғасып жазылды. Егер “Қырық мысалда” Ахмет ойын тұспалдап, Крылов мысалдары үлгісінде жеткізсе, оған өзінің ұсынар ғибратын қосса, “Масада” әлеуметтік өзгерістер туралы, заман жайлы пікірін ашық айтуға жетті. Сөйтіп, алғашқы кітабымен аудармашы боп көрінген Ахмет “Маса” арқылы төл шығармалардың авторы, танылған ақын болып қалыптасты. М.Дулатов: “өз өлеңдерінде А.Б. ғашықтық туралы, әйел туралы, табиғат туралы жырламайды, онда қанатты, көпірме сөздерге құрылған өлең үлгісі де жоқ. Ол қарапайым, нағыз қазақ тілінде бостандық туралы, ұлт туралы – қазақ халқының қанауда, артта қалғаны жайлы жырлап, оны оқуға, еңбекке және ұйқыдан оянуға шақырады, әрбір қазақтың бойындағы азаматтық сезімді оятуға ұмтылады” – дейді. Мұнда Ахмет өлеңдерінің саяси бағдары, әлеуметтік мазмұны дұрыс көрсетілген. Автор кітабында, негізінен, өзін толғандырған, дәуірдің өзекті мәселелерін сөз етеді. Сол кездегі қазақ қоғамының даму жағдайларына, жерлестерінің күн-көріс, тіршілігіне сын көзімен қарайды. “Тар көрдің қуысына тығылып отырған”, “пайдасы өз басынан артылмайтын, тұрысында мал ғұрлы мағына жоқ” туыстарын сынға алады. Кітаптың сыншылдық рухы, заман жайлы толғанысы оның авторының Абай дәстүрімен үндестігін бірден байқатады... ... “Маса” жинағына кірген өлеңдер Ахметтің әлеуметтік шындықтың ақыны екенін бірден мойындатады. Ол – ойшыл суреткер. Дәуірлік құбылыстарды ой көзімен қарап суреттейді. Бұл сыпат оның “Қазақ салты”, “Қазақ қалпы”, “Жиған-терген” сияқты өлеңдерінде айрықша танылады. Бұларда Ахмет, ең алдымен өз заманының тың сөзін айтқан, замандастарының жаңа бейнесін ашқан жаңашыл ақын боп көрінеді... ...Ахметтің төл ақындық мұрасы негізінен “Масамен” шектеледі. Кейінгі өмірінде біз Ахметтің поэзияға қайта оралмай, негізінен басқа салаларда еңбек еткенін білеміз. Ендеше, оның ақындық қызметінің бір кітаппен шектеліп қалуының өзі оқырмандардан “неге?” деген сұраққа жауап іздетеді. Оған жауап та Ахметтің өз өлеңдерінде. Мен жазған кеңес Ер батқанда жорғалық Мақтаныш емес Молда жоқта – молдалық. – Дейді ол “Масаның” 1922 жылы Қазанда басылған нұсқасына қосқан “Жауап хаттан” атты өлеңінде. Бұл сөзіне және өлең жазуды кейін кәсіп етпеуіне қарағанда, Ахмет өзін ақын санамаған. Оның ақындығы мұқтаждықтан, қажеттікті өтеу парызынан, жоқтың орнын толтыру талабынан туады. Қазақ қоғамының ХХ ғасырдың басындағы күрделі даму жағдайларын түсіне білетін, оны елге жаны ашырлықпен жеткізіп, сол жағдайда ел дамуының, халық тағдырының қандай бағдар ұстауы керектігін айта алатын бір кісі керек еді. Ахмет осы ұлы қызметті атқарды, білгенін өлең тілімен де, публицистика түрінде де айтты. Сөз өнеріне жетік халықтың алдымен өлең оқитынын білетін Ахметтің осы саладағы алғашқы еңбектерін өлең түрінде бастауының себебі де осында. Ол елді ұйқыдан оятуға тырысты, халықты өнер-білімге үгіттей отырып, отаршылдыққа қарсы наразылық үнін таратты. А.Пушкин тумай тұрған кезде, орыс мемлекетінің ұлттық тәуелсіз ел бола бастаған тұсында жаңа патриоттық, отаршылдық рухта өлеңдер жазған М.Ломоносовтың ақындығын В.Белинский де кезінде осындай бір қажеттіктен туған деп түсіндіргені бар еді. Заманның, тарихи дамудың халық алдына қойып отырған үлкен талабын өтеу үшін туатын ұлдары болады. Олардың еңбегі де, ісі де әр жағдайда қайталанып жатады. Ахмет өмірінен осындай тарих талабының жаңаруын көреміз. Ахмет “Масасы” талай елді оятты. Алдымен ойы бар, ақылы бар жас таланттар оянды. Олар ұстаз ағасының ісін жалғастырып алып кетті. Қазақтың ағартушылық, демократтық әдебиеті жаңа заманның талап-тілегіне орай толыса, кеңейе түсті. М.Дулатов, М.Сералин, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, С.Дөнентаев, т.б. әр салада қызмет етті. Жаңа жанрларды туғызды. С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров тәрізді жастар әдебиетке келді. Бәрі бірігіп әдебиеттің ізденісін, тақырыптық ауқымын көтерді. Ендігі жерде Ахметтің олармен жарысып, поэзияда қызмет етуі де қажет болмай қалды. Мұны ол түсінді. Өзін басқа саладағы еңбекке жұмсады. Ұлылықтың өзі де осындай көргендікте жатыр. “Ломоносовтың бойында екі түрлі қабілет бар – ақындық пен ғалымдық, оның соңғысы алғашқысына қарағанда күштірек”1-деген еді В.Белинский. Осыған ұқсас жайды Ахмет бойынан да көреміз. Оның ақындығын кейін ғалымдығы жеңіп кетті. Әрине, бұл Ахметтің ақындығын, азаматтық поэзиясындағы талантты туындыларын жоққа шығара алмайды. Ол өз дәуірі үшін биік мәдениеттің ақыны болды. Өлеңдері үгіттік сарынмен шектелген жоқ. Ақын заманының жаңа сөзін шын талантпен, нанымды түрде, суреткерлікпен айта білді. Бейнелі сөз иірімдерін, жаңа образдар туғызды. Бұл – Ахметтің ақындық мұрасының маңызын, оның мазмұндылығын көтере түседі. Қазақ даласына азаттық идяесы тарай бастаған тұста жаңа поэзияның бастаушысы, алғашқы ту ұстаушысы болып Ахмет қашан да тарих биігінде тұрады. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|