Экономикалық теория пәнін анықтаңыз, рөлі мен әдістерін көрсетіңіз

Экономикалық жуйе сыртқы ортамен зат және қуат айырбасталып отыратын ашық жүйе болады,Әлемдік тәжирбие айырбасына кедергі жасамайды,өзінің элементтерін жаңаландырып оытрады т.б Екінші жақтан,нақты өркениеттің мәдени құбылысының бір көрінісі ретінде ,экономикалық жүйе ,алдымен өркениеттің осы типін ұдайы өндіруге мақсатталады.Сондықтан да қатал,тұйық жүйе болып әрекет етеді.Бір экономикалық жүйеде пайда болатын үлгінің басқа экономикалық жүйелерде қолданылу мүмкіндігі төмен,шектелген болады.

Қазіргі кезде экономикалық теорияның негізгі міндеті-күрделі экономикалық жүйенің дамуы елдің экономикалық әлеуетін барыншы ұтымды пайдалану,мемлекеттің экономикалық іс-әрекеті мен жеке дара экономикалық еркіндіктің ортақ үйлесімділігін қамтамасыз ету болып табылады.

Экономикалық теория бірнеше қызметтер атқарады: 

Кез-келген ғылым сиякты жалпы экономикалық теория бірқатар кызметтер атқарады. Жалпы теориялык экономиканың ғылым жүйесіндегі ролін ескере отырып, төмендегідей негізгі қызметтерін керсетуге болады: танып білу, методологиялық, сыншыл және практикалық.

ЭІ-дерді жүйелеудің ең алғашқы белгілі талпыныс­тары Аристотель) мен Платон сияқты ежелгі грек ойшылдарымен байланысты. Олар өз зерттеулерінде экономикалық өмірдің негізгі мәселелерін қарастырған. Аристотель эк/ны байлық туралы ғылым ретінде анықтап, құн, баға және ақша теориясына өте көп үлес қосты. Жоғарыда атап өткеніміздей, «экономика» термині ежелгі грек сөзі, оны алғаш рет грек жазушысы және тарихшы Ксенофонт қолданған.

Қолданылу мерзіміне қарай барлық экономикалық заңдар төмендегідей түрлерге бөлінеді:

1. Арнайы ЭЗ – шаруашылық жүргізудің нақты бір белгілі нысандарын дамытумен байланысты заңдар.

2. Ерекше ЭЗ– олардың іс-әрекет жүргізу жағдайлары сақталатын нақты бір тарихи дәуірлерге тән заңдар.

3. Жалпы ЭЗ – адамзаттың барлық тарихи дәуірлеріне тән заңдар. Олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді үдеріс етіп байланыстырады. Бұған мәселен, қоғамдық еңбек бөлінісі заңы және басқа да заңдар жатады. Экономикалық заңдар өз алдына жеке дара өмір сүріп әрекет ете алмайды, ал экономикалық прогресс өзімен-өзі алға қарай дами алмайды. Ол үшін адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеттер қажет.


5.Өндіріс, ұдайы өндіріс және оның типтеріне тоқталыңыз.

Өндіріс адам өмірінің және қоғамның негізі болып табылады. Өндіріс адамның табиғатқа деген ықпал ету үдерісін білдіреді. Өндірістің түпкі нәтижесі болып табылатын қоғамдық өнім және оның қозғалысы негізгі 4 сатыдан өтеді: 1) өндіру – пайдалы өнімдерді, материалдық және рухани игіліктерді жасау үдерісі. 2) бөлу – өндірілген өнімде әрбір адамның үлесін анықтау. 3) айырбастау – бір өнімді басқа бір өнімге айырбастау үдерісі. 4) тұтыну – жасалған игілікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану.

Қоғамдық өндіріс 2 бөлінеді:1. Материалдық өндіріс, бұған өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, материалдық-техникалық жабдықтау, қоғамдық тамақтандыру, құрылыс, су шаруашылығы және басқалары жатады. 2. Материалдық емес өндіріс, бұған денсаулық сақтау, білім беру, көлік, байланыс, мәдениет, несие мекемелері, қоғамдық ұйымдар, басқару органдары және басқалары жатады.

Қоғамдық өндіріс үнемі үздіксіз жаңартылып отырады, ол үдерісті ұдайы өндіріс деп атайды. «Ұдайы өндіріс» терминін эк/лық ғылымда алғаш рет физиократтар енгізген болатын.

ҰӨ-ті келесідей өлшемдері бойынша бөлуге болады: 1) алынған табысты қолд/дың сипатына байланысты; 2) өндіріс факторларын қолд/дың саны мен сапасына байл. Бірінші өлшемі бойынша қоғамдық ұдайы өндірістің жай, тарылған және ұлғаймалы деген тұрпаттарын көрсетуге болады. Жай ұдайы өндіріс – бұл өндірістің жыл сайын бұрынғы, өзгеріссіз ауқымын қайталап отыру. Бұл қоғамның барлық өндірілген өнімді тұтынуға жұмсайды, ал өндірістің өзі бұрынғы көлеммен және шамамен жаңартылып отырады дегенді білдіреді. Жай ұдайы өндіріс қоғам дамуының артта қалуымен, жабық жүйе бойынша ғылыми-техникалық ілгерілеудің төмен қарқынымен және техниканың дамуының төменгі деңгейімен түсіндіріледі. ҰҰӨ – бұл өндіріс үдерісінің жыл сайын кеңейтілген ауқымында жаңарып отыруы.ҰҰӨ-тің дамуы қоғамның капитализмге өтуімен байланысты орын алды, яғни мұндағы негізгі мақсат болып пайда табу табылады. Мұнда алынған табыс тауар өндірушілердің тек жеке тұтынуларына ғана емес, сонымен қатар, оның бір бөлігі қосымша өндірістік ресурстарды сатып алуға да жұмсалып отырады. Өндіріске қосымша ресурстарды тарту есебінен ғана келесі өндірістің деңгейі кеңейтілген өлшемінде жаңартыла алады. Ұлғаймалы ҰҰӨ-тің әрбір жаңа ұдайы өндірушілік кезеңінде аса жоғары (алғашқыларымен салыстырғанда) деңгейде жаңарып отыруын білдіреді. Осыған байланысты, нәтижесінде адамдардың тұтынудың аса жоғары дәрежесіне өтуі және қоғамның әл-ауқатының өсуі қамтамасыз етіледі.

2-нші өлшеміне сәйкес, экономикалық теорияда ұдайы өндірістің экстенсивті, интенсивті және аралас типтері орын алады. Экстенсивті ҰӨ – бұл бұрынғы техн/лық негізін өзгертпей қосымша ресурстарды тарту есебінен өндіріс ауқымын кеңейту үдерісі. Экстенсивтендірудің бірнеше түрлерін бөліп көрсетуге болады: жұмысшылар санын арттыру, жұмыс күнін создыру, инвестициялар мен капитал салымдары көлемін өсіру, жаңа жер телімдерін игеру, шикізат өндіруді арттыру және т.б. Ұдайы өндірістің таза экстенсивті типінің болашағы болмайды, себебі ол ресурстардың шектеулілігі мәселесімен соқтығысады. Сәйкесінше, осындай ұдайы өндіріс өздігінше экономикалық үлгі болып табылады және экстенсивті ұдайы өндірістің классикалық түрі орын алмайды. Интенсивті ұдайы өндіріс – техника мен технологияны сапалы түрде жақсарту есебінен өндіріс көлемін ұлғайту үдерісі. ҰӨ-тің мұндай типі үшін мынадай жолдар тән: техниканы жаңарту, барлық ресурстарды аса тиімді қолдану, материалдық ресурстарды үнемдеу, жұмыскер кадрлардың біліктілігін көтеру, еңбек тәртібін нығайту, басқаруды жетілдіру, ғылым мен инфрақұрылымды дамыту, т.б.

Экономикалық жүйелер – экономиканың өзара байланысқан элементтерінің жиынтығы. Экономикалық жүйелердің жіктелу өлшемдері бойынша әртүрлі сыныптамасы бар:

1. Ашықтылық дәрежесі бойынша: 1.1. Жабық экономикалық жүйе – бұл барлық іскерлік белсенділік операциялардың ел ішінде ғана жүргізілуі орын алатын экономиканың ұйымдастырылуы. 1.2. Ашық экономикалық жүйе – бұл экономиканың халықаралық экономикалық қатынастар жағдайында белсенді түрде жұмыс жасауы, бұл жерде ұлттық валютамен қатар шетел валютасы қолданылады.

2. Меншік қатынастары бойынша: 2.1. Дәстүрлі экономикалық жүйе – ғасырлар бойы сақталған салт-дәстүрлерге негізделген қатынастар. Бұл жүйенің сипатты белгілері: - өнімді өндіру, бөлу және айырбастау салттарға, дәстүрлерге негізделеді; - әлеуметтік-экономикалық артта қалушылық, ұдайы өндіріс қарқынының тым төмен болуы; - техникалық прогресстің шектелуі; - халық санының өсуінің өнеркәсіптік өндірістің өсу қарқынынан тұрақты түрде артып отыруы; - сыртқы қарыздың маңызды түрде орын алуы; - мемлекеттің және қарулы күштер құрылымының жоғары рөлі. 2.2. Әміршіл-әкімшіл экономикалық жүйе – орталықтандырылған жоспарлауға, өндірістің барлық факторларына мемлекеттік меншіктің орын алуына негізделген қатынастар. Сипатты белгілері: - өндіріс құрал-жабдықтарына деген мемлекеттің меншіктің орын алуы; - экономиканы орталықтан жоспарлау; - өндірушілердің монополиялануы; - ресурстардың орталықтандырылған қоры. - ынталандырудың нарықтық жүйесінің болмауы. 2.3. Нарықтық экономикалық жүйе – жеке меншікке, жеке мүддеге, еркін бәсекелестікке негізделген қатынастар. Сипатты белгілері: - өндіріс факторларына деген жеке меншіктің орын алуы; - кәсіпкерліктің еркіндігі және таңдау мүмкіндігінің болуы; - шаруашылық субъектілерінің дербестілігі; - шаруашылық субъектілерді жеке мүдделеріне сай ынталандыру; - өндірушілер арасындағы, тұтынушылар арасындағы бәсекелестік, бұл ешкім нақты экономикалық билікке ие болмауы тиіс. 2.4. Аралас экономикалық жүйе – нарықтық тетіктер мен экономиканы мемлекеттік реттеудің үйлестірілуі орын алатын қатынастар. Сипатты белгілері: - әміршіл экономика мен нарықтық экономиканың ұштастырылуы; - көптүрлі меншіктің болуы; - күшті кәсіподақ қозғалысының орын алуы; - мемлекеттік реттеу мен түзету рөлі белсенді болып табылады.

3. Өнеркәсіптік төңкерістің және ғылыми-техникалық прогрестің даму деңгейі бойынша:

3.1. Индустриалдыққа дейінгі жүйе – қол еңбегіне негізделген натуралдық шаруашылық басым түрде орын алатын және ауыл шаруашылығына негізделген жүйе. 3.2. Индустриалдық жүйе – тауар-ақша қатынастарының дамуымен байланысты ірі машиналы өндіріске негізделген жүйе. 3.3. Постиндустриалдық жүйе – басты саласы – экономикалық- өндірістік емес (қызмет көрсету) сала болып табылатын және ақпарат басты ресурс ретінде саналатын жүйе.

Адамдардың барлық қажеттіліктерін өтеу ушін қоғамда эко­номикалык қорлар жеткілікті болуы керек. Экономикалык, қор-лар дегеніміз — тауар өндіріп жөне қызмет корсетуге пайдала-нылатын барлық табиғи, адам және адам қолымен ондірілген ресурстар. Оған гимарат және қүрылыс, жабдықтардың барлық түрлері, машиналар, қүрал-саймандар, берілу қүрьшғылары, ком-муникациялар, еңбек түрлері, жер және ертүрлі кен байлықтар жатады. Барлық эк/лық ресурстар былай болінеді:

1. материалдық немесе табиғи ресурстар - "жер", капитал;

2. адамдар ресурстары - еңбек пен кәсіпкерлік қабілет. Жүйе ішінде өрбір фактордың оз орны жөне нақтылы функция-сы бар.

Кәсіпкер - төуекелге бел байлаған жаңашыл адам. Көсіп-кердің бизнеске салған тәуекелден, жаңа идея мен күш салудан табары - табыста, ол, , жер, еңбек және капитал иелері оз үлестерін болісіп алғаннан кейінгі таза табыс.

Тандау процесі кезінде қолда бар рес/дың шектеулілігін экономистер былай түсіндіреді — адамдар келесі үш мәселені шешуге тиісті болады: яғни, қандай тауарларды қандай мөлшерде ондіру жөне қандай қызметтерді корсету. 

Экономикалык ресурстар сирек жөне шектеулі. Нақтылы онім шығару үшін қандай да болмасын қорды пайдаланған кезде, ол қорларды басқа бір төсілмен игерудің мүмкіндігі жойылады.

Баламалы шығындар — дәл осы қорларды басқа мақсаттар үшін пайдалану кезіндегі жоғалатын мүмкіндіктер түрғысынан қарағанда тауар ондіруге кететін шығындар.

"Не өндіру керек?" деген алғашқы экономикалық негізгі сүраққа жауап бере отырып, мынандай қорытындыға келуге болады:

баламалы шығыны аз болатын тауарлар ондіру; шығындардың бәрі бірдей (ақшалай және ақшалай емес) баламалы шығындар болып саналмайды.

ондіруші қалайда шығынға түсетін жағдайда ресурсты қандай төсілмен пайдаланса да, ол баламалы шығын болмайды (ол олардан бас тарта алмайды). Бүл баламасыз шығын эконо­микалык тандау процесіне қатыспайды.

Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өнд. процесінде жұмыс күшін пайд еңбек болып табылады. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ жинақталған тәжірибелерімен, алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды. Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.

Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал – жабдықтары деп қараст. Мұндай пікір саяси эк/ның классиктерінен тараған А.Смит капиталды жин/ған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал – жабдықтары деп тұж/ған. Қазіргі эк/дің еңб/де де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың «Экономикс» деген еңбегінде, капитал дегеніміз экон/да басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолд игіліктер деп түсінд. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады.

Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.

Маркстың теорияда өндіріс факторлар ж/е адамдық факторлар Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсетпкен. Сондықтан, жұмыс күші тікелей пайд нысанасы болды.

9.Қоғамдық шаруашылық.Оның белгілері және ерекшеліктері.

Қоғамдық шаруашылық натуралды және тауарлы болып бөлінеді. қоғамдық өндірістің екі түріне қысқаша төмендегідей сипаттама беруге болады. 

Қоғамдық шаруашылық натуралды және тауарлы болып бөлінеді. қоғамдық өндірістің екі түріне қысқаша төмендегідей сипаттама беруге болады. 

Таңдау экономикалық категория ретінде бұл — өндіру, сату және сатып алу болып саналады. Бұл міндет (таңдау) кез келген қоғамда оның  әлеуметтік-саяси құрылысына қарамастан қарастырылуы тиіс.

Нені өндіру керек – яғни қандай байлық, қандай сапада және қанша өндірілуі тиістігі шектеулі ресурстармен байланысты болады.

Қалай өндіру керек — бұл қандай шектеулі ресурстардан және қандай комбинациялардан, билікті қандай технологияның көмегімен өндіру керектігі туралы шешім қабылдайды.

Кімге және қанша өндіру керек — бұл адам қажеттілігі шектеулі болған жағдайдағы кімге қанша өндірілген материалдық игіліктерді бөлу проблемасы болып табылады.

Мұндай күрделі проблемаларды шешу үшін шаруашылық субъектілері өзара байланыс пен комбинация негізінде өндірістің негізгі факторлары — жер, еңбек, капитал мен субъектілердің кәсіпкерлік қызметіне айналатын өндіріс ресурстарына, адамдардың өндірістік қызметі және табиғат жасаған байлықтар туралы деректерге ие болуы тиіс.

Өндіріс ресурстары  — бұл тауарлар  мен қызметтер жасау процесінде пайдаланатын табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы.

Ресурстар төрт түрлі болады:

1. «Табиғи» — өндірісте қолдану үшін  әлеуметтік, пайдалы табиғи күштер мен заттар, олар «таусылатын», «қалпына келтіретін» немесе «қалпына келтірмейтін» болып ажыратылады.

2. Материалдық» — бұл өндіріс нәтижелері болып саналатын, адам жасаған инструменттер, машиналар, сарқылатын шикізаттар.

3. «Еңбек» — «әлеуметтік-демографиялық, кәсіптік-біліктілік және мәдени білім беру» параметрлері бойынша бағаланатын еңбекке қабілетті халық.

4. «Қаржылық» — қоғам өндірісті ұйымдастыру үшін  ақша қаражаттарын бөлуі болып табылады. Кез келген қоғамға тән табиғи, материалдық, еңбек ресурстары   «базалық» деп аталады. Қаржылық ресурстар өндірістің экономикалық сатысында базалық ресурстарға қосылады, сондықтан да кәсіпкерлік қызмет және ақпаратпен бірге туынды факторларды  құрайды.

Тауардың екі қасиеті бар:

—      қандай да бір адам қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті, мән-мазмұн ерекшелігі;

—      басқа тауарларға айырбасталу қасиеті.

Тауар қандай да адам қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті тұтыну құны деп аталады. Ол тек оны өндірушінің ғана емес, басқа да адамдардың қажеттіліктерін өтей алады, яғни қоғамдық тұтыну құны болып табылады. Ал, өндірушінің өзін ол басқа тауарларға айырбастала алатындығы үшін ғана қызықтырады.