Жымдастық – минералдың тегіс параллель жіктері бойынша бөлшектену қасиеті жымдастық кристал минералдарда байқалады, себебі бұл қасиет кристал торшасының құрылысына байланысты.
Минералдар жымдастығы бойынша бес түрге бөлінеді:
Аса жетілген - минерал жеке жапырақшаларға және пластинкаларға өте оңай (тырнақпен) ыдырайды. Айна тәріздес жылтыр тегіс жымдастық пайда болады (слюда, гипс т.б.);
Жетілген – ақырын соққы әсерінен бөлшектенеді, бөлшек беттері тегіс кейбір бөліктерінде тегіс болмауы мүмкін (кальцит, галит);
Орташа – пайда болған бөлшектердің тегіс және тегіс емес жымдастығы орташа бірдей мөлшерде;
Жетілмеген –минералды бөлшектегенде бөлшек беттері негізінен тегіс емес белгілі бағытсыз сынады;
Аса жетілмеген – минералдар еш бағытсыз сынады (кварц).
Қаттылық – бұл сыртқы механикалық әсерлерге минералдың (қарысу) кедергі жасау дәрежесі. Оны Моос шкаласының келісімді бірлігі бойынша анықтайды.
Минералдардың жаңа сынған (омырылған) бетіне қаттылық шкаласының эталон минералының сүйір-өткір бұрышымен сызық жүргізеді. Анықтауды қаттылық шкаласының ең жұмсақ минералымен бастайды, минерал қаттылығына байланысты біртіндеп ілгерілейді. Егер Моос шкаласының минералы сыналушы минералдан жұмсақ болса сызық қалдырады, ал керісінше болса сызат қалдырады.
1 кесте -Минералдардың қаттылық шкаласы
Қаттылығы
|
Эталон минерал
|
Басқа минералдар
|
1.
|
Тальк
|
|
2.
|
Гипс
|
|
3.
|
Кальцит
|
|
4.
|
Флюорит
|
|
5.
|
Апатит
|
|
6.
|
Ортоклаз
|
|
7.
|
Кварц
|
|
8.
|
Топаз
|
|
9.
|
Корунд
|
|
10.
|
Алмаз
|
|
Қышқылдардан қайнау карбонаттар тобының минералдарына тән. Қайнау 5-10 % НСІ ерітіндісімен әсер еткенде байқалады. Айырылу реакциясы жүреді, көмір қышқыл газы бөлінуі қосар жүреді:
СаСО3 + 2HCl=CaCl2 +H2O+ CO2
Көмір қышқыл газы бөлінгенде қайнау байқалады. Қайнауды анықтау үшін жаңа сынған (омырылған) минерал бетінде 5% НСІ ерітіндісінен тамшылатқыш арқылы бірнеше тамшы түсіреміз.
Мысалы : Кварц қаттылығы -7, тығыздығы -2,6-2,8г/см3, жылтырлығы – шыны тәріздес, түсі – түссіз, ақ, сары, қызғылт, қара, суда ерімейді, қышқылдармен реакцияға түспейді.
Кальцит қаттылығы -3, тығыздығы -2,7г/см3, жылтырлығы шыны тәріздес, түсі – түссіз, ақ, сарғыш, көгілдір, суда ерімейді, қышқылдардан қайнайды
CaCO3 + 2HCl =CaCl2 +H2CO3
2 кесте - Химиялық құрамы бойынша минералдар классификациясы.
Минерал атауы
|
Химиялық формуласы
|
Шығу тегі
|
Маңызы
|
1
|
2
|
3
|
4
|
Жай қосындылар (табиғи кесек элементтер)
|
Күкірт
|
S
|
Магмалық, метаморфтық биологиялық
|
Улы химикат, микротыңайтқыш ретінде сирек қолданады.
|
Сульфидтер
|
Пирит
|
FeS2
|
Магмалық метаморфтық гидротермальды шөгінді
|
Ылғалдылығы жоғары топырақтарда жиналады (ақшыл дақтар).
|
2- кестенің жалғасы
1
|
2
|
3
|
4
|
Галоидтар (галоген тұздары)
|
Галит
|
NaCl
|
Шөгінді
|
Сортаң топырақтарда жиналады, топырақ құнарлығын төмендетеді.
|
Сильвин
|
KCl
|
Шөгінді
|
Калий тыңайтқыштарын өндіруге қолданылады.
|
Карналлит
|
KCl*MgCl2 *6H2O
|
Шөгінді
|
Калий-магнийлі тыңайтқыштар өндіруге қолданылады.
|
Тотықтар мен гидрототықтар
|
Кварц
|
SiO2
|
Магматикалық
Гидротермалды
Шөгінді
|
Жыныс түзуші минерал, кварцтың басым болуы топырақ құнарлығын төмендетеді
|
Опал
|
SiO2*nH2O
|
Шөгінді
|
Жыныс түзуші минерал, топырақта гель түрінде жиналады
|
Гематит
|
Fe2O3
|
Метаморфтық
|
Жыныс түзуші минерал, фосфат-иондарын өсімдік үшін сіңімсіз формаға байланыстырады.
|
Лимонит
|
Fe2O3*nH2O
|
Шөгінді
|
Жыныс түзуші минерал, фосфат-иондарын өсімдік үшін сіңімсіз формаға байланыстырады.
|
Боксит
|
Al2O3*nH2O
|
Шөгінді
|
Жыныс түзуші минерал, фосфат-иондарын ерімейтін қосылыстарға байланыстырады.
|
Оттектік қышқылдар тұздары
|
Кальцит
|
CaCO3
|
Биологиялық, метаморфтық
|
Топырақ құрылымының түзілуіне ықпал етіп, қарашірік жоғалуын азайтады, қышқыл топырақтарды әктеуде қолданылады
|
Доломит
|
CaCO3* Mg CO3
|
Шөгінді, метаморфтық
|
Топырақ құрылымының түзілуіне ықпал етіп, қарашірік жоғалуын азайтады, қышқыл топырақтарды әктеуде қолданылады
|
Сода
|
Na2CO3*10H2O
|
Шөгінді
|
Тұзданған топырақтарда жиналады. Сілтілікті жоғарылатып, топырақ құнарлығын төмендетеді
|
2- кестенің жалғасы
1
|
2
|
3
|
4
|
Сульфаттар
|
Ангидрит
|
CaSO4
|
Шөгінді
|
Сор және содалы сортаң топырақтарды гипстеуге қолданылады.
|
Гипс
|
CaSO4*2H2O
|
Шөгінді топырақтық
|
Топырақта сары түсті кристал түрінде жиналады. Сор және содалы сортаң топырақтарды гипстеуге қолданылады.
|
Мирабилит
|
Na2 SO4*10H2O
|
Шөгінді
|
Ащы топырақтарда жиналады және сорларды гипстегенде
|
Нитраттар
|
Натрий силитрасы
|
NaNO3
|
Шөгінді
|
Азот тыңайтқыштарын өндіруге қолданылады.
|
Калий силитрасы
|
KNO3
|
Шөгінді
|
Азот - калий тыңайтқыштарын өндіруге қолданылады.
|
Фосфаттар
|
Апатит
|
Ca5(PO4) 3 * (F*Cl*O H)
|
Магмалық
|
Фосфор тыңайтқыштарын өндіруге қолданылады.
|
Фосфорит
|
Ca5(PO4) 3 * (F*Cl)
|
Шөгінді
|
Фосфор тыңайтқыштарын өндіруде қолданылады.
|
Вивианит
|
Fe3 (PO4) 2 *8H2O
|
Шөгінді
|
Фосфор тыңайтқыштарын өндіруде қолданылады.
|
Силикаттар және алюмосиликаттар.Силикаттар
|
Оливин
|
(Mg*Fe)2 * SiO4
|
Магмалық
|
Жыныс түзгіш минерал.
|
Авгит
|
|
Магмалық
|
Жыныс түзгіш минерал.
|
Мүйіз алдамшасы
|
|
Магмалық, метаморфтық
|
Жыныс түзгіш минерал, кальций және магний көзі.
|
Серпентин
|
3MgO*SiO4*2H2O
|
Метаморфтық
|
Жыныс түзгіш минерал, магний және кремний көзі.
|
Алюмосиликаттар
|
Мусковит
(ақ слюда)
|
KH2Al3Si3O12
|
Магмалық, метаморфтық
|
Жыныс түзгіш минерал, топырақтағы калий қорының көзі.
|
Биотит
(қара слюда)
|
KH2(Mg*Fe)3Al3Si3O12
|
Магмалық, метаморфтық
|
Жыныс түзгіш минерал, топырақтағы калий қорының көзі.
|
Ортоклаз
|
K2Al2Si6O16
|
Магмалық, гидротермалды
|
Жыныс түзгіш минерал, топырақтағы калий қорының көзі.
|
2- кестенің жалғасы
1
|
2
|
3
|
4
|
Альбит
|
Na2Al2Si6O16
|
Магмалық, гидротермалды
|
Жыныс түзгіш минерал, топырақтағы калий қорының көзі.
|
Лабрадор
|
|
Магмалық
|
Бағалы әшекей тас.
|
Балшықтық минералдар
|
Гидромуско
вит
|
|
Шөгінді
|
Өсімдіктерге калий қорының көзі болып табылады сіңіру мөлшері 10-30 мэкв/100 г. топыраққа.
|
Гидробиотит
|
|
Шөгінді
|
Өсімдіктерге калий қорының көзі болып табылады сіңіру мөлшері 10-30 мэкв/100 г. топыраққа.
|
Каолинит
|
H2Al2Si2O8*H2O
|
Шөгінді
|
Сіңіру мөлшері төмен 15 м экв/100г топыраққа.
|
Монтморил лонит
|
(Ca*Mg)Al2Si4O12*nH2O
|
Шөгінді
|
Сіңіру мөлшері жоғары 150 м экв/100г топыраққа.
|
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
Минералдардың негізгі қасиеттерін сипаттап беріңдер.
Химиялық құрамы бойынша минералдар қандай топтарға бөлінеді ?
Минералдардың маңызы және топырақ қасиеттеріне әсері қандай?
ТАУ ЖЫНЫСТАРЫ
Жұмыс мақсаты: Тау жыныстары ұғымымен танысу. Магмалық, метаморфтық және шөгінді тау жыныстарының қасиеттері мен классификациясын зерттеу.
Тапсырма.
Тау жыныстарының негізгі сыртқы белгілерін сипаттау, зерттеу нәтижесі бойынша тау жыныстарының үлгілік коллекциясын топтарға бөлу (магмалық, метамофтық, шөгінді).
Магмалық, метаморфтық, шөгінді тау жыныстарын классификациялау негізімен танысу (1, 2, 3 кесте).
Тау жыныстарының коллекция үлгілерін сипаттап беру, кестелерді қолдану және тау жыныстарының сыртқы белгілерін ажырату.
Достарыңызбен бөлісу: |
