Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ г.ғ. к., доцент Ә. С. Ақашева, г.ғ. к., оқытушы Қ. Б. Зұлпыхаров Географияны оқытудың жүйелiлiк әдiсiтері

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ г.ғ.к., доцент Ә.С.Ақашева, г.ғ.к., оқытушы Қ.Б. Зұлпыхаров

Географияны оқытудың жүйелiлiк әдiсiтері

1) Бiлiм берудiң ауызша және жазбаша түрi. Оған; ауызша баяндау, сұхбат, оқулық және статистикалық материалдармен жұмыс iстеу жатады.

2) Көрнекi әдiске оқушының өз бетiнше бақылау, тәжiрибе жүргiзуi мен көрнекi құралдар жасауы жатады. Сонымен бұған карталар және басқа да картографиялық шығармалармен жұмыс iстеудi жатқызуға болады.

3) Сарамандық оқытуға оқушылардың iс-әрекеттерiн кiргiземiз. География курсындағы ең басты сарамандық жұмыстарға; бұл жергiлiктi жердi түсiруде жүргiзiлетiн сарамандық жұмыстар, жергiлiктi жердiң жоспарын сызу, белгiлi объектiнi суретке түсiру, абсолюттiк биiктiктiктi анықтау, өзеннiң енi мен тереңдiгiн анықтау т.б. Географияны оқытуда әрбiр әдiстiң өзiндiк ерекшелiктерi бар. Сондықтан мұғалiм сабақ өтуде бұл әдiстердi қажетiнше қолданып отырады. Мысалы, сабақ өткенде ауызша баяндау, сұхбат және картамен жұмыс iстеу әдiстерiн бiрге қолдануға болады.

Әсерлi әңгiменi дайындау үшiн мұғалiм - әйгiлi географиялық ғылыми әдебиеттерден, очерктерден, саяхатшылардың күнделiктерiнен және көркем шығармалардан сабақа қатысты қажеттi материалдарды жинақтайды. Мысалы, мұғалiм сабақта ормандар туралы әңгiмелемекшi. Оқушылар сабақты түсiнуi үшiн, олар ең бастысы орманда өсетiн өсiмдiктердi бiлуi керек. Оқулықта ол өсiмдiктердiң атаулары жазылған. Оқушылар әрбiр ендiктердегi орман өсiмдiктерiн салыстырып, мұғалiмнiң баяндауы бойынша көз алдарына елестете алады.

Баяндау мен түсiндiру бiр-бiрiмен өте тығыз байланысты әдiстер. Тақырыптық карта және әртүрлi оқулықтармен жұмыс жасағанда оқушылармен сұхбат орнатамыз. Мысалы, “Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық географиясы” курсында Қазақстанның өнеркәсiбi туралы төмендегiдей жоспармен өтуге болады:

1. 
   Қазақстан өнеркәсiбiнiң дамуы мен қалыптасуы.
   
2. 
   Қазақстан өнеркәсiбiнiң салалары.
   
3. 
   Көне және жаңа өнеркәсiп салалары.
   
4. 
   Өнеркәсiп тораптарының орналасуы т.б.
   

Сұхбат. сұхбат әдiсi арқылы мұғалiм оқушыларға сұрақ қоя отырып, олардың бiлiмiн, iскерлiгiн тексередi және жаңа бiлiмдерiн арттырады. Дидактикадан мәлiм, сұхбат әдiсi оқушылардың бұрын өтiлген материалдарды есiне түсiредi және жаңа материалды жақсы меңгеруiне жәрдем бередi. Географияда сұхбат өте керектi әдiс болып табылады. Сұхбат әсiресе, өлкетану, бақылау және оқулық пен карталармен жұмыс жасағанда өте қажеттi әдiстiң бiрi. Сұхбат әдiсiне ең қажеттi нәрсе – материал мазмұнына сәйкес, сұрақтарды дұрыс құрастыра бiлу. Мақсатына қарай сұхбат 3-түрге бөлiнедi: кiрiктiру, түсiндiру және жинақтап қорыту.

Кiрiктiру сұхбаты – бұл оқушылардың естерiнен шыға бастаған материалдарды қайтадан есiне түсiруде және жаңа материалды бастауға қолданылады. Мысалы, 7-сыныптың “Материктер мен мұхиттардың физикалық географиясы” пәнiнде мұғалiм Африканың климатын түсiндiре отырып, “климат” сөзiне анықтама беруiн сұрайды. Сонда оқушылар 6-сыныптағы материалдарды естерiне түсiруiне тура келедi. Мұғалiм климат сөзiне анықтама ала отырып, өткен тараулармен жаңа сабақты байланыстырады.

Түсiндiру сұхбаты – бұл сұхбат әдiсiнiң күрделi түрi. Мұнда оқушыларға сұрақтар қойылғанда олардың карта, оқулық т.б. материалдармен жұмыс жасауларына тура келедi. Мысалы, “Қазақстанның климаты” тақырыбында оқушылар климатты құраушы факторлары дегенде, Қазақстанның географиялық орны, сағаттық белдеуi, климаттық белдеулер т.б. карталармен жұмыс iстей отырып, түсiндiредi.

Қорыту әдiсi - iрi тарауларды қайталап қорытындылауда қолданылады.

Соңғы уақыттарда жоғары сыныптарда конференция сабақтар өткiзiле бастады. Сұхбатқа қарағанда конференцияның артықшылығы – оқушылар дайындығына уақыттың көп жұмсалуы және алдын-ала дайындалатындығы. Көбiнесе оқушылар басты тұлға болып, мұғалiм бағыт-бағдар ғана берiп отырады.

Қазақстандық ақындардың жер-су туралы өлеңдерiнен бастап, Асан Қайғы, Қорқыттардың қазақ жерi туралы өсиеттерiн қолдануға болады. Қазтуған, Махамбет жыраулардың атамекен жайлы өлеңдерiн, С.Сейфуллин, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин т.б. табиғат көрiнiстерi жайлы жырларын, Ш.Уәлихановтың саяхаттары мен зерттеулерiнен үзiндiлер алуға болады. Сонымен бiрге “География және табиғат”,“Қазақстан мектебi” журналдары мен “Атамекен” газеттерiне жарияланған материалдарды да қолданудың маңызы зор. География сабақтарында қазiргi кезде экологиялық тақырыптарға арналған материалдар жиi қолданылады.

Материал жинағанда, оның сабақ тақырыбына сәйкес келуi, оқушылардың жас ерекшелiктерi, оның ғылыми және педагогикалық құндылығы ескерiлiп отырады. Оқуға таңдалған үзiндiлер оқушыларға қызықты және мазмұны пайдалы, тәрбиелiк маңызы болуы шарт. Оқушылар жалығып кетпейтiндей әрi қысқа, әрi нұсқа болуы керек. Үзiндiнi дайындағанда мұғалiм оны алдын-ала өңдеп, керектi жерлерiн белгiлеп, керек емесiн алып тастайды. Бұған мысал ретiнде әр түрлi үзiндiлердi аламыз; өлең-жырлар, географиялық мазмұны бар көркем шығармалар, очерктер т.б.

Мұғалiм бiр үзiндiнi оқығанда, оны түсiндiрiп өтуi қажет. Географиялық картадан мәтiнде айтылған жерлердi көрсетiп, тiптi суреттерiн көрсетуге де болады. Оқыған нәрсе есте қалуы үшiн оқушыларға есiткен материалдары бойынша сұрақтар қойып, оны ауызша айтып беруiн талап ету керек. Соңғы кезде мұғалiмдер атақты артистердiң, әншiлердiң әндерi мен жырларын үнтаспаға жазып, магнитофон арқылы тыңдатып жүр. Бұл оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырады.

Географиялық бақылау. Географияда бақылау жұмысының маңызы үлкен. Оқушыларда бұл кезде iскерлiк пен дағды қалыптасады. Сонымен бiрге бақылау табиғат құбылыстары мен шаруашылық сипаттары жөнiндегi бiлiмдерiн де тереңдетуге көмектеседi. Әдетте, географиялық бақылаулар сыныптан тыс уақыттарда өткiзiледi. Ондай бақылаулар экскурсия кезiнде орындалады. Бақылау көбiнесе топтық сипатта жүргiзiледi. Топтық бақылауда:

• 
  Өзен режимi; Құдықтағы судың деңгейi; Таудағы топырақ түрлерi; Ауыл шаруашылық жұмыстары т.б. анықталса,
  

• 
  ауа райын бақылау; күн биiктiгiн анықтау; күннiң шығысы мен батысын белгiлеу; поляр жұлдызының орнын анықтау т.б. бақылаулар жүргiзiледi.
  

• 
  саяхатшылар мен зерттеушiлердiң жүрген саяхаттары;
  
• 
  әр материктiң ашылу тарихы;
  
• 
  материк бедерлерi;
  
• 
  өсiмдiктерi; жануарлары;
  
• 
  мұхит ағыстары;
  
• 
  вулкандар т.б.
  

Көркемдеу әдiсi – өте қажеттi оқу құралы. Мұғалiм жаңа сабақты түсiндiрiп, қажеттi көрiнiстi суреттен көрсетедi. Немесе белгiлi бiр суреттi көрсетiп, ол туралы оқушылардан сұрайды. Сөйтiп сұхбат әдiсiн орнатады. Кейде мұғалiм жаңа сабақты иллюстрациямен бастайды. Мысалы, 6-сыныптың физикалық географиясында тау және жазық жер өзендерiн өткенде оқулықта олардың суреттерi болады. Сонда оқушылар өзеннiң екi түрiн бiр-бiрiмен салыстырып көрiп, айырмашылықтарын бiрден түсiнедi. Көркемдеу әдiсi сабақтың үстiнде және сабақ соңында қолданылады.

Оқушыларға суреттер арқылы өзiндiк жұмыс та берiледi. Мысалы, 7-сынып оқушысы оқулықтағы суретке қарап саванна туралы айтып бередi. Саваннаның географиялық орны, климаты, өсiмдiк және жануарлар дүниесi т.б. Суретте бiз баобоб өсiмдiгiн, акацияны, өзен жағасындағы орманды көремiз деп бiр оқушы суреттесе, екiншi бiр оқушы саваннаны мұғалiм қойған сұрағына байланысты сипаттайды. Қысқы саваннаның аспаны бұлтсыз, жасыл өсiмдiктерi қурап қалған, баобоб ағаштарының жапырақтары түскен, жануарлар дүниесi аз деп суреттейдi. Африканың саваннасындағы өсiмдiктердi сипаттағанда суреттер мен кеппешөптердi қолдануға болады.

Сынып қабырғасында iлiнiп тұрған суреттердi оқушылар жиi көретiндiктен қызықпайтын жағдайлар кездеседi.

Сондықтан көрнекiлiктердi жиi ауыстырып отыру қажет. Диапозитивтер мен диафильмдердi қолдану да тиiмдi. Олардың әр түрлi маркалары мен түрлерi бар. Мысалы, әр бiр материктiң диапозитивi болса, материк мемлекеттерiнiң диафильмдерi бар. Вулкандар тақырыбын өткенде диапозитивтер арқылы олардың құрылысын, атқылауын, орнын т.б. көрсетсек, жеке “Кракатау”, “Фудзияма”, “Сопка” диафильмдерi арқылы вулкандарға сипаттама бере аламыз.

Диафильмдер диапозитивтерге қарағанда сценарийлерi бар кадрлардан тұрады. Диафильм табиғаттың күрделi процестерiн немесе мазмұнын ашуға көмектеседi. Мысалы, “Зiлзала” деген диафильмдi көрейiк. Бұл диафильм 4-фрагменттен тұрады;

1. 
   Жер сiлкiнудiң адамдарға зияны.
   
2. 
   Зiлзаланың болу себептерi.
   
3. 
   Сейсмограф құралы.
   
4. 
   Зiлзаладан сақтану жолдары.
   

Мектеп географиясында кең тараған тәжiрибелерге;

1. 
   Судың жылдамдығын өлшеу;
   
2. 
   Судың шаю уақыты мен процесiн анықтау;
   
3. 
   Сарқырамалардың пайда болуын бiлу;
   
4. 
   Ауа құрамын анықтау;
   
5. 
   Ауа ылғалдылығын бiлу т.б.
   

Картаны оқи бiлу 2-кезеңнен тұрады;

1. 
   Шартты белгiлерi мен таңбаларды ажырата бiлiп, сол арқылы объектiлер мен құбылыстарды оқу;
   
2. 
   Карта арқылы түспеген жерлердi анықтай алу.
   

ХIХ ғасырдың II жартысында орыс әдiскер-педагогы А.Брызгалов: “Оқушы картаға қарап бәрiн бiлуi үшiн географиялық шартты белгiлер, музыкалық ноталарға ұқсап анық болуы тиiс” - деген екен. Географиялық картаны оқу географиялық ендiк пен бойлық, градустық тор, масштаб, кейiн территориялар мен географиялық объектiлерге сипаттама беруден басталады. Жалпы географиялық карталарға қарағанда арнайы карталарды оқу қиын. Сондықтан оқушы алдымен жалпы картамен, кейiн арнайы карталармен танысады. Мысалы, Қазақстан мемлекетi жайында алғаш географиялық орны туралы картадан өтсе, кейiн тақырыптық карталар арқылы пайдалы қазбалары, климаты, iшкi сулары, жер бедерiне тоқталады. Экономикалық картасы арқылы шаруашылығы мен халқына, саяси-әкiмшiлiк бөлiнулерiне т.б. сипаттама бередi.

Оқулықта және атластарда арнайы карталар сызылады. Мұғалiм сабақ кезiнде осы карталар бойынша сабақты түсiндiруге тырысады. Арнайы карталардың шартты белгiлерi өте көп, оқушылар олардың бәрiн естерiнде қалдыра алмайды. Олар шартты белгiлердi ажыратуы үшiн өзiндiк жұмыстар берiлiп отырылады. Мұғалiм карта арқылы сұрақтар бере отырып, бiлiмдi бекiтедi.

Мектеп географиясында карталар түрлi-түстi фонмен берiледi. Әр бiр территория түрлi фонмен боялады. Фон әдiсi арнайы карталар мен атластарда жиi қолданылады. Мысалы, топырақ түрлерi, өсiмдiктер, саяси-әкiмшiлiк бөлiнулер, табиғат зоналары т.б. бейнелеулерде.

Арнайы карталарда сызықтық әдiстермен жолдар, шекара, өзен торлары бейнеленсе, қозғалысты бейнелеу әдiстерi арқылы желдiң, ағыстың бағыттары, соғыстың бағыты және экспорт, импорт өнiмдерiнiң бағыты т.б. кескiнделедi. Ал геометриялық белгiлер арқылы пайдалы қазбалар, өнеркәсiп салалары, халық саны, қала пунсондары т.б. берiледi.

Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ә.С.Ақашева, К.Ж.Дүйсебаева. Географияны оқыту әдістемесі. Алматы. Қазақ университеті. 2013.173 б.

2. Кенжеахметұлы С. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» /Традиций и обряды казахского народа/.- Алматы: Кітап, 2004. 12-16 бб.