«Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік үрдістер» пәні дәрістері Тақырып Әлеуметтік құрылым
жүктеу/скачать 148,5 Kb.
|
лекция әлеумет құрылым
| Тақырып 5. Әлеуметтік институт
Әлеуметтік институт қызметінің басты мақсаты — тұрақтылыққа қол жеткізу Әлеуметтік институт қызметінің басты мақсаты — тұрақтылыққа қол жеткізуӘлеуметтік институт қызметінің басты мақсаты — тұрақтылыққа қол жеткізу Қоғамды әлеуметтік институттар жүйесі қалыптастырады және әлеуметтік жүйе ретінде оның тұтастығын қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықтық, рухани қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Әлеуметтік институт әлеуметтанулық түсіндіруде адамдардың бірлескен іс-әрекетін ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан, тұрақты формалары ретінде қарастырылады; тар мағынада-бұл қоғамның, әлеуметтік топтардың және жеке тұлғаның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған әлеуметтік байланыстар мен нормалардың ұйымдасқан жүйесі. Әлеуметтік институттар (insitutum — мекеме) — құндылық-нормативтік кешендер (құндылықтар, ережелер, нормалар, көзқарастар, үлгілер, белгілі бір жағдайларда мінез-құлық стандарттары), сондай-ақ оларды қоғам өмірінде жүзеге асыруды және бекітуді қамтамасыз ететін органдар мен ұйымдар. Қоғамның барлық элементтері бір-бірімен әлеуметтік қатынастармен-материалдық (экономикалық) және рухани (саяси, құқықтық, мәдени) қызмет процесінде халықаралық топтар мен олардың ішінде пайда болатын қатынастармен байланысты. Қоғамның даму процесінде кейбір байланыстар өліп кетуі мүмкін, кейбіреулері пайда болуы мүмкін. Қоғам үшін өз пайдасын дәлелдеген байланыстар ретке келтіріліп, әмбебап үлгілерге айналады және кейіннен ұрпақтан-ұрпаққа қайталанады. Қоғам үшін пайдалы байланыстар неғұрлым тұрақты болса, қоғамның өзі де орнықты болады. Әлеуметтік институттар (лат. institutum-құрылғы) - қоғамдық өмірді ұйымдастырудың және реттеудің тұрақты формаларын білдіретін қоғам элементтері. Мемлекет, білім беру, отбасы және т.б. сияқты қоғам институттары әлеуметтік қатынастарды реттейді, адамдардың қызметі мен олардың қоғамдағы мінез-құлқын реттейді. Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты-қоғамның дамуы барысында тұрақтылыққа қол жеткізу. Осы мақсатқа сәйкес институттардың функциялары бөлінеді: қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру әлеуметтік процестерді реттеу (әдетте бұл қажеттіліктер қанағаттандырылады). Әлеуметтік институттар қанағаттандыратын қажеттіліктер әртүрлі. Мысалы, қоғамның қауіпсіздік қажеттілігін қорғаныс институты, рухани қажеттіліктерді шіркеу, әлемді білу қажеттілігін ғылым қолдай алады. Әрбір институт бірнеше қажеттіліктерді қанағаттандыра алады (шіркеу діни, моральдық, мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыра алады) және бірдей қажеттілікті әртүрлі институттар қанағаттандыра алады (рухани қажеттіліктер өнер, ғылым, Дін және т.б. қанағаттандыра алады). Қажеттіліктерді қанағаттандыру процесі (мысалы, тауарларды тұтыну) институционалды түрде реттелуі мүмкін. Мысалы, бірқатар тауарларды (қару-жарақ, алкоголь, темекі) сатып алуға заңды шектеулер бар. Қоғамның білімге деген қажеттілігін қанағаттандыру процесі бастауыш, орта, жоғары білім беру институттарымен реттеледі. Әлеуметтік институттың құрылымы: топтардың, жеке тұлғалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған әлеуметтік топтар мен әлеуметтік ұйымдар; қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нормалар, әлеуметтік құндылықтар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығы; Экономикалық қызмет саласындағы қатынастарды реттейтін символдар жүйесі (сауда маркасы, жалауша, бренд және т. б.); әлеуметтік институт қызметінің идеологиялық негіздемелері; институт қызметінде пайдаланылатын әлеуметтік ресурстар. Әлеуметтік институттың белгілеріне мыналар жатады: мақсаты қоғамның белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылатын мекемелер, әлеуметтік топтар жиынтығы; мәдени үлгілер, нормалар, құндылықтар, символдар жүйесі; осы нормалар мен үлгілерге сәйкес мінез-құлық жүйесі; міндеттерді шешу үшін қажетті материалдық және адами ресурстар; қоғамдық танылған миссия, мақсат, идеология. Орта кәсіптік білім беру мысалында институттың белгілерін қарастырыңыз. Институт нені қамтиды: оқытушылар, шенеуніктер, оқу орындарының әкімшілігі және т. б.; студенттердің мінез-құлық нормалары, қоғамның кәсіптік білім беру жүйесіне қатынасы; оқытушылар мен студенттер арасында қалыптасқан қарым-қатынас тәжірибесі; ғимараттар, аудиториялар, Оқу құралдары; миссиясы-Қоғамның орта кәсіптік білімі бар жақсы мамандарға деген қажеттілігін қанағаттандыру. Қоғамдық өмір салаларына сәйкес институттардың төрт негізгі тобын бөлуге болады: экономикалық институттар-еңбек бөлу, меншік, нарық, сауда, жалақы, банк жүйесі, биржа, менеджмент, маркетинг және т. б.; Саяси институттар-мемлекет, армия, милиция, полиция, парламентаризм, президенттік, монархия, сот, партиялар, азаматтық қоғам; стратификация және туыстық институттар-сынып, мүлік, каста, жыныстық дискриминация, нәсілдік сегрегация, ақсүйектер, әлеуметтік қамсыздандыру, отбасы, неке, Әке, ана, бала асырап алу, бауырластық; мәдениет институттары-Мектеп, жоғары мектеп, орта кәсіптік білім, театрлар, мұражайлар, клубтар, кітапханалар, шіркеу, монастыризм, конфессия. Әлеуметтік институттардың саны берілген тізіммен шектелмейді. Институттар формалары мен көріністерінде көптеген және әртүрлі. Ірі институттар төменгі деңгейдегі институттарды қамтуы мүмкін. Мысалы, білім беру институтына бастауыш, кәсіптік және жоғары мектеп институттары; сот-адвокатура, прокуратура, сот институттары; отбасы — ана, бала асырап алу институттары және т. б. Қоғам динамикалық жүйе болғандықтан, кейбір институттар жоғалып кетуі мүмкін (мысалы, құлдық институты), ал басқалары пайда болуы мүмкін (жарнама институты немесе азаматтық қоғам институты). Әлеуметтік институттың қалыптасуы Институционализация процесі деп аталады Институционализация-нақты ережелерге, заңдарға, үлгілер мен рәсімдерге негізделген әлеуметтік өзара әрекеттестіктің тұрақты үлгілерін қалыптастыру, әлеуметтік қатынастарды реттеу процесі. Мысалы, ғылымды институционализациялау процесі-бұл ғылымды синглдердің қызметінен дәрежелер, ғылыми дәрежелер, ғылыми институттар, академиялар және т. б. жүйесін қамтитын реттелген қатынастар жүйесіне айналдыру. Негізгі әлеуметтік институттар Негізгі әлеуметтік институттарға дәстүрлі түрде Отбасы, мемлекет, білім, шіркеу, ғылым, құқық кіреді. Төменде осы институттардың қысқаша сипаттамасы келтірілген және олардың негізгі функциялары келтірілген. Отбасы-жеке тұлғаларды жалпы өмірмен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланыстыратын маңызды әлеуметтік туыстық институт. Отбасы бірқатар функцияларды орындайды: экономикалық (шаруашылық жүргізу), репродуктивті (балалардың туылуы), тәрбиелік (құндылықтарды, нормаларды, үлгілерді беру) және т. б. Мемлекет-қоғамды басқаруды жүзеге асыратын және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін негізгі саяси институт. Мемлекет ішкі функцияларды орындайды, олардың ішінде Экономикалық (экономиканы реттеу), тұрақтандыру (қоғамдағы тұрақтылықты сақтау), үйлестіру (қоғамдық келісімді қамтамасыз ету), халықты қорғауды қамтамасыз ету (құқықтарды қорғау, заңдылық, әлеуметтік қамсыздандыру) және басқалар. Сыртқы функциялар бар: қорғаныс (соғыс жағдайында) және халықаралық ынтымақтастық (халықаралық аренада елдің мүдделерін қорғау үшін). Білім беру-әлеуметтік тәжірибені білім, білік, дағды түрінде ұйымдасқан түрде беру арқылы қоғамның көбеюі мен дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік мәдениет институты. Білім берудің негізгі функциялары бейімделу (қоғамдағы өмір мен жұмысқа дайындық), кәсіби (мамандарды оқыту), азаматтық (азаматты оқыту), жалпы мәдени (мәдени құндылықтармен таныстыру), гуманистік (жеке әлеуетті ашу) және т. б. Мешіт - біртұтас дін негізінде құрылған діни институт. Мешіт мүшелері жалпы нормаларды, догмаларды, мінез-құлық ережелерін бөліседі және діни қызметкерлер мен қарапайым адамдарға бөлінеді. Мешіт келесі функцияларды орындайды: дүниетанымдық (әлемге деген көзқарасты анықтайды), компенсаторлық (жайлылық пен татуласуды ұсынады), біріктіретін (сенушілерді біріктіреді), жалпы мәдени (мәдени құндылықтармен таныстырады) және т.б. Ғылым-объективті білім шығаратын арнайы әлеуметтік-мәдени институт. Ғылымның функциялары арасында танымдық (әлемді тануға ықпал етеді), түсіндірме (білімді түсіндіреді), дүниетанымдық (әлемге көзқарасты анықтайды), болжамдық (болжам жасайды), әлеуметтік (қоғамды өзгертеді) және өнімді (өндіріс процесін анықтайды). Құқық-әлеуметтік институт, мемлекет қорғайтын жалпыға міндетті нормалар мен қатынастар жүйесі. Мемлекет заңның көмегімен адамдар мен әлеуметтік топтардың мінез-құлқын реттейді, белгілі бір қатынастарды міндетті ретінде бекітеді. Заңның негізгі функциялары: реттеуші (қоғамдық қатынастарды реттейді) және қорғаушы (жалпы қоғам үшін пайдалы қатынастарды қорғайды). Жоғарыда қарастырылған әлеуметтік институттардың барлық элементтері нақты әлеуметтік институттар тұрғысынан қарастырылған, бірақ оларға басқа тәсілдер де мүмкін. Мысалы, ғылымды тек әлеуметтік институт ретінде ғана емес, сонымен бірге танымдық іс — әрекеттің ерекше формасы немесе білім жүйесі ретінде қарастыруға болады; отбасы тек институт қана емес, сонымен бірге шағын әлеуметтік топ. жүктеу/скачать 148,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|