Сезім мүшелерінің жіктелуі

12.2. Көру мүшесі
345
лиоциттерден өзгертілген тітіркену сезімтал нейрондардың дендриттеріне 
беріледі, олар сенсоэпителийлік жасушалардың козуын кабылдап алып, 
жүйкелік импульсті туындатады (есту мүшесі, тепе-тендік сактау мүшесі, дәм 
сезу мүшесі).
Үшінші түріне
терілік проприорецептті (канкалык-бұлшык етті) және 
висцералдык сенсорлык жүйелер жатады. Олардың шеткері бөліктері әр 
түрлі капсуламен қапталған және капсуламен капталмаған рецепторлардан 
кұралған (10-тарауды караңыз).
1 2 .2 . КӨРУ МҮШЕСІ
Көз (
ophthalmos oculus)
— рецепторлык кызметті торлы кабыкшанык 
нейросенсорлык жасушалары аткаратын, көру анализаторынын шеткері 
бөлігі болып табылатын көру мүшесі.
12.2.1. Көздің дамуы
Көз әр түрлі эмбрионалдык бастамалардан дамиды (12.1-сурет). Көздің 
торлы кабыкшасы және көру жүйкеісі эмбрионалдык бас миымен 
қуыс
көз сабақшасы
арқылы байланысын сактайтын 
көз көпіршікшвлері
түрінде 
жүйке түтікшесінен калыптасады. Көз көпіршікшелерінің алдыңғы бөлігі 
оның қуысының ішіне карай иіледі, осының нәтижесінде ол кабырғасы екі 
кабатты көз бокалы пішініне ие болады. Көз бокалының тесігіне карама- 
карсы орналаскан эктодерманың бөлігі калыңдайды, инвагинацияла- 
нып, үзіледі де, 
көз бүршағына
айналады. Эктодерманың бұл өзгерістері 
көз көпіршікшелерінде түзелетін дифференцировка индукторларының 
ыкпалымен іске асырылады. Басында көз бұршағы эпителийлік куыс 
көпіршік тәрізді болады. Біраздан кейін оның арткы кабырғасының 
эпителийлік жасушалары ұзарады, 
көз бүршағының талшықтарына
айна- 
лып, көпіршіктің куысын толтырады. Даму барысында көз бокалының 
ішкі кабырғасы 
торлы қабықшаға,
ал сырткы кабаты торлы кабыкшаның 
пигментті қабатына
айналады. Эмбриогенездің 4-ші аптасында көздің тор­
лы кабыкшасының бастамасы біркелкі аздифференцияланған жасушалар- 
дан тұрады. 5-ші аптада торлы кабыкша екі кабатка бөлінеді: сырткы (көздің 
ортасынан) — ядролық, және кұрамында ядролары жок, ішкі кабат. Сырткы 
ядролык кабат матрикстік аймактың кызметін аткарады, ол жерде митоз 
көріністері көп байкалады. Кейінгі жүретін дін (матрикстік) жасушалардын 
дивергентті саралануының нәтижесінде торлы кабыкшаның әр түрлі 
кабаттарының жасушалык дифферондары дамиды. Мысалы, 6-шы аптаның 
басында матрикстік аймақтан ішкі кабатты кұрайтын нейробласттар көше 
бастайды. 3-ші айдың аяғында ірі 
ганглиозды неіірондар
кабаты анықтадады. 
Торлы кабыкшада акырғы болып нейросенсорлык жасушалардан — 
таяқшалы
және 
сауытшалы нейрондардан
тұратын сырткы ядролык кабат 
дамиды. Бұл бала туардың алдында өтеді. Торлы кабыкшаның матрикстік 
кабатында нейробласттардан баска, глия жасушаларының даму көзі — тли-

346
12-Тарау. Сезім мүшелері
12.1 -сурет. 
К ө зд ің дам уы : 
а-в —
д а м у д ы ң әр түрлі са ты сы н д а ғы э м б р и о н д а р д ы ң
к ө зд е р ін ің са ги тта л д ы тілігі. 1 — экто д е р м а ; 2 — көз б ұ р ш а ғы н ы ң п л ако д асы — 
б о л а ш а қ көз бурш ағы ; 3 — көз көпірш ігі; 4 — та м ы р л ы ойық; 5 — көз бокалы н ы ң
сы ртқы қа б ы р ға сы — торлы қаб ы қш ан ы ң б о л а ш а қ пи гм ен тті қабаты; 6 — көз 
б о ка л ы н ы ң ішкі қабы рғасы ; 7 — көз са б а ғы — б о л а ш а қ көру ж үйкесі; 8 — көз 
б у р ш а ғы н ы ң көпірш ігі
областтар да дамиды. Олардын ішінен жоғары дифферениияланған жасу- 
шалар катарына торлы кабыкшаның бүкіл кабатын тесіп өтетін радиалды 
глиоциттер (мюллердін талшыктары) енеді.
Торлы 
кабыкшада 
пайда 
болатын 
ганглиозды 
мультиполярлы
неирондардың
аксондары көз бокалының сабағын тесіп өтеді. Бұл аксон- 
дар миға карай бағыт алған көз жүйкесін калыптастырады. Көз бокалын 
қоршап жаткан мезенхимадан 
тамырлы қабықша
және 
склера
дамиды. 
Көздін алдыңғы бөлігінде склера көп кабатты жазык эпителиймен (экто- 
дермалды) капталған 
көздің мөлдір қабықшасына
ұласады. Мөлдір кабыкша 
ішінен нейроглиалды даму көзі бар біркабатты эпителиймен тысталған. 
Дамудың ерте сатыларында көз бокалының ішіне кірген тамырлар және 
мезенхима 
шыны тэрізді дененің
және 
нурлы қабықтың
түзелуіне катысады. 
Қараиіықты тарылтатын нурлы қабықшаның булшық еттері көз бокалының
сыртқы және ішкі жапыракшаларының шеткі калыңдамасынан, ал 
карашыкты кеңейтетін бұлшык ет сырткы кабыкшасынан дамиды. Соны- 
мен, нұрлы кабыкшаның екі бүлшык еті де даму негізі бойынша нейралды 
болыл келеді.
12.2.2. Көздің қүрылысы
Көз алмасы (
bulbus осиіі)
үш кабыкшадан тұрады. Көздін сырткы бүлшык 
еттері бекитін көз алмасының 
сыртқы (фиброзды) қабықшасы (tunica fibrosa
ЬиІЫ)
корғаныш кызметін аткарады. Онын күрамында алдыңғы мөлдір 
бөлігін, немесе 
мөлдір қабықшасын
(кейде касаң кабыкшасы деп те атайды), 
және арткы мөлдір емес бөлігін — 
склероны
(ак кабык деп те атауға болады) 
ажыратады. 
Ортаңғы (тамырлы) қабықиіа
(tunica vasculosa bulbi)
зат алмасу 
үдерістерінде негізгі рөл аткарады. Ол үш бөліктен түрады: нұрлы кабыктык 
бөлігі, цилиарлык денелік бөлігі және меншікті тамырлы бөлігі — хородея 
(choroidea).

12.2. Көру мүшесі

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: