Дәріс №4. Тақырыбы: Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету

53 
сөйлеушi қиялға бай, пiкiрге шебер болса, соғұрлым айтылған ой пiкiрлi, 
әсерлi, әдемi болып шығады. Балалар, ересектердiң байланыстыра айтылған 
сөздерiн түсiнуден, естiлген дыбыс ағынын ұғудан бұрын жекелеген 
сөйлемдердiғ сөз тiркестерiн, сөздердi, морфермаларды үйренедi, яғни 
оларды айтылып жатқан әңгiме ағынынан бөлiп ұғынады. Байланыстыра 
айтылған сөздердi игертiп үйрету үшiн алдымен жекелеген сөздердi дұрыс 
түсiнуге үйреткен жөн. Содан соң сол сөздерден сөйлемдер құратқызу керек. 
Бiрақ, Морфермаларды сөздер, сөздерден сөз тiркестерiнен сөйлем 
жасаукезiндегi жеке сөздердiң мәнi, элементтердiң мағынасы интеграцияға 
ұшырауға байланысты кiшкене балалар көп шатасады және сөйлем құрау 
кезiнде қосымшаларды дұрыс жалғай алмайды немесе тiптi қосымша 
жалғамай-ақ құр морфемалардан сөйлем құрап шығарады. Ал осыны 
болдырмау үшiн балаға тiлдiк белгiлердiң байланысуының нәтижесiнде 
қолданылатын тiлдiк белгiлердiң әрқайсысы өзiнiң бастапқы мағынасынан
өзгеше жаңа мағынаға ие болатындығын түсiндiре бiлу керек. Мысалы, 
балаға қой деген сөздi үйретсек, сол сөзден сөйлем құрастыруда бұл сөз 
басқа сөздермен байланысқа түсуi үшiн бұл түбiр моафемаға қосымшалы, -ға, 
сияқты жұрнақтар жалғанатынын үйретемiз. Мысалы: Қогйға су бердiм. Қой-
ды қораға қамадым. Сонымен қатар, қазақ тiлiнде көп мағыналы сөздер көп 
болғандықтан мектеп жасына дейiнгi балалар сол сөздердiң қайсысы қандай 
жағдайда айтылатынын бiлмейдi, соның салдарынан сөздердi бiр бiрiмен 
дұрыс байланыстыра алмайды. Балаларда сөздiң көп мағыналылығын түсiну 
тек байланысты текстермен жұмыс жүргiзу кездерiнде дамиды. Көп 
мағынаны түсiндiру үшiн көпмағыналы сөздер кездесетiн шағын мәтiндердi 
оқып сол мәтiндегi көпмағыналы сөздермен түсiндiрме сөздiгiн өткiзуге 
болады. Мысалы «ара» деген сөздi алсақ бұл сөздiң кесуге арналған 
құралдың атауы екендiгiн, сонымен қатар жинайтын жәндiктiң атын 
бiлдiретiнiн және тағы да екi заттың ортасындағы орынды ара деп 
айтатындығын жекелеп, мысалдар келтiре отырып, түсiндiрген жөн. Сәбидiң 
дұрыс сөйлеуiн қалыптастыру үшiн, ата-ана мен тәрбиешi оған үнемi 
жаттығулар берiп, онымен әңгiме немесе сұхбат жүргiзiп және осы iс-
әрекеттер кезiнде оның сөздердi дұрыс байланыстырып сөйлеуiн қадағалап, 
оған түзету, ескерту жасап отыруы керек. Егер әңгiме барысында ауыспалы 
мағыналы сөздер кездесетiн болса ата-ана немесе тәрбиешi болсын ерiнбей 
сол сөздiң қандай мағынада жұмсалып тұрғанын балаға түсiндiру керек. 
Ауыспалы 
мағыналы 
сөздер 
ұқсастыққа 
байланысты 
айтылатын 
болғандықтан сол ұқсастықтарды салыстыра отырып үйреткен жөн. Мысалы, 
құлақ алсақ, бұл сөз ыдыс-аяқтың ұстайтын жерiне байланысты айтылады, 
есiктiң тұтқасын кей кездерi құлақ дейдi, сонымен қатар адамның да құлаығы 
болады, сол себептi осы сөз контексте қолданылуына байланысты, өзiмен 
байланысқа түсiп тұрған сөздердiң мағынасына қарай мағынада қолданылып 
тұрғаны акжыратылатындығы айтылуы керек. Мiне, осындай морфема, сөз 
тiркестерiнiң жасалуы мен қолданылуын дұрыс түсiнiп, еркiн меңгерген бала 
сөздердi дұрыс байланыстырып сөйлеуге тез үйренедi.

54 
Байланыстыра сөйлеу дегенiмiз - бұл өзара байланысқан және тақырыбы 
жағынан бiрiккен, аяқталған үзiндiлердiң бiрыңғай мағыналық және 
құрылымдық тұтастығы. Балаға сұхбаттасы анық түсiнуi үшiн сөйлеу кезiнде 
мазмұнды жеткiзе бiлу маңызды. Сұхбат, тыңдау, пайымдау, әңгiмелер мен 
ертегiлер құрастыру түрiндегi ерекше сөйлеу iс әрекетi өзгешеленiп тұрады. 
Ол өзiндiк мотивтер мен мақсаттарға ие болып, арнайы ұйымдастырылған 
оқыту барысында ғана дамиды, мұнда ересек адам баланың сөзiне белгiлi бiр 
талаптар қояды (мазмұнды өз бетiнше, мәнерлi жеткiзе бiлу, мәжбүрлемеген 
сұхбатты қолдау, сұраққа жауап беру және т.б.), оларды қалай орындау 
керектiгiне үйретедi. Сөйлеу интеллектуалды ақыл-ой қызметiне айналады.
Ана тiлiне оқыту жүйесiнде байланыстыра сөйлеудi қалыптастыру тiлдiң 
дыбыстық жағын, сөздiк құрамын, тiлдiң грамматикалық құрылымын 
меңгерумен өзара байланысты көрiнiп, тiлдiң семантикалық компонентiмен 
жұмыс iстеу ерекше орынға ие болады. Балалар ересектердiң байланыстыра 
айтылған сөздердi түсiнуден естiген дыбыс ағынан ұғудан бұрын жекелеген 
сөйлемдердi, сөз тiркестерiн, сөздердi үйренедi. Байланыстыра айтылған 
сөздердi игеру оның компоненттерi, сөйлемдердi, сөздердi және тағы басқа 
мүшелерiн даралап айыру қабiлетiн дамытпайынша мүмкiн болмайды. 
Балалардың осы қабiлетiн дамытуға көмектесу және сол арқылы оның 
байланыстыра сөйлеудi үйренуiн жеңiлдету үшiн дидактикалық тiлдi 
материалды әзiрлеу кезiнде әдетте қиындық тудыратын сөз тудыру мен 
грамматикалық тұлғалардың кейбiр ерекшелiктерiн сепке алу қажет. 
Әңгiмелесу тiлi – ауызша сөйлесудiң ең қарапайым түрi. Ол жағдайға 
байланысты, эмоционалды әрi қарапайым болып келедi, өйткенi арнайы 
дайындықты қажет етедi. 
Психологтардың пайымдауынша, байланыстыра сөйлеуде балалардың 
тiлдiк 
және 
ақыл-ой 
тәрбиесi 
тығыз 
байланысты 
болады.
Мектеп жасына дейiнгi балалардың көпшiлiгi байланыстыра сөйлеудi 
дамытуда бiраз қиындықтарға кездеседi, мұның өзi тiлдiк жүйенiң негiзгi 
компоненттерiнiң жете дамымауымен байланысты. Балалардың бойында 
қабылдау, зейiн, қиял сияқты жетекшi психикалық үдерiстердiң дамуындағы 
екiншiлiк ауытқулардың болуы байланыстыра сөйлеудi дамытуда қосымша 
қиындықтар тудырады. 
Мектепке дейiнгi ересек жастағы балалардың монологты байланыстыра 
сөйлеудi жеткiлiксiз меңгеруi:
- әдеби мәтiндi баяндауда логика мен бiрiздiлiктiң бұзылуымен;
- бiр ғана байланыстыру типiн қолданумен (формалды-шығармашылық, 
тiзбектi есiмдiктi);
- сөздердiң ретi бұзылатын жай синткасистiк құрылымды пайланауымен;
- жағдайлық элементтердiң, кiдiрiстердiң, артық қимылдардың көп 
болуымен; интонациялық және лексикалық мәнерсiздiкпен расталады.
Мектепке дейiнгi ересек жастағы балалардың тiлiнде бiрыңғай мүшелерден 
құралған сөйлемдер саны арта түседi, жай және құрмалас сөйлемдердiң 
көлемi ұлғаяды. Мектепке дейiнгi балалық шақтың соңына қарай бала 

55 
барлық шылауларды және оларды меңгеру ережедерiн иегетiн болады. 
Алайда, бiрiншi сыныпқа баратын балалардың өзiнде мәтiннiң негiзгi бөлiгiн 
(55%) жай сөйлемдер құрайды.
Мектеп жасына дейiнгi балаларға тән бiлуге құмарлықты (зерттеушi 
қызығушылық) пайдалана отырып, бала бiлiм беру үдерiсiнiң белсендi 
қатысушысы болатындай педагогикалық технологияларды қолдану керек. 
Осындай iс әрекетте ғана баланың басты психикалық қасиеттерi мен тұлғасы 
дамитын болады. 
Мектепке дейiнгi ересек жастағы балалардың жас құзiреттiлiгi шегiнде ана 
тiлiнiң негiзгi нормалары мен ережелерiн меңгеруi, оларды нақты жағдайда 
шебер пайдалана бiлуiн қалыптастыру, негiзгi коммуникативтiк дағдыларды 
игеруi – мектепке дейiнгi ұйым педагогтарының алдында тұрған негiзгi 
мiндет.

жүктеу/скачать 1,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: