1. Бие байларда қандай ырым Мәтіннің бірінші бөліміне жасалады? лайықты такырып

• 
  Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көніл бөлген. Қайда болмасын, бірін- бірі танысын-танымасын, кездесе қалған қазақ «мал-жан аман ба?» дел амандык-саулық сұрасқан. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелтен. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жук артса - көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген. ол жеңіл әрі жұмсак сырт киім болған. Түйе өзінін өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады.
  

• 
  Қазақтың қасиетті малдарының бірі - жылкы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (сүйрік), айғыр деп, қасиеттеріне қарай жорға, сужорға, жуйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік. дулдул арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аян журіс, жорға жүріс. жортақ журіс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де әртүрлі теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б.
  
• 
  Сиыр малы момакан, қазақтар үшін көбінесе тамакка жараған, ет, сүт, айран, қаймақ, май, құрт, ірімшік т.б. осы сйырдың берген берекесі болған. Сйырды кейде көіпке де, егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге жаратпаған, қонакка сыйға тартпаған. тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп жорыған, тіпті қазақта ебедейсіз, икемсіз әрі денелі адамды «сиырдай» деп, сөйлемейтін адамды «аузын буған егіздей», «мыңқыған бұзау сияқты» деп мазактайтын тіркестер қолданылады. Сиыры жоқ үй ас-ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қаран: бұзау, торпақ, тана, тайынша, қашар, құнажын, дөнежін, сныр, огіз. бұқа деп атаған. Түйе мен жылқыны, өгізді көлік ретінде пайдалапады, шанаға, арбага, мапға жегсді, салт та мінеді.
  

• 
  Қой - төрт тұлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті - қорғасын, қойды құртқан оңбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-ақ. ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан қайрлы. Ешкінің еті жеңіл әрі сіңімді, сүті аса Ешкінін бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін өзіндік өзіндік ерекшелігі
  

бар.Дегенмен ешкіні қонаққа бөрте шыбын серке бөледі.

• 
  Ырымшыл қазақтар өзі қадірлейтін төрт түлік малдың басын басқаға бермеген, онда мал көбеймей калады деп есептеген. Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды пайдаланып отырган. Шаруашылықта қолданылатын заттар - жылқынын жалынан, кұйрығынан жасалатын арқан сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қой жүнінен жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын да қайнатып. емге пайдаланған. Мал осындай аса кұнды болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де «қүлыным, қозым, қошаканым, ботам» деп, айналып-толғанып, еркелетіп отырған.
  

• 
  Сыйлы қонаққа сойылмайтын түлікке қатысты мақал
  

A) Түйесі жоқа ауылға тайлақ атан көрінер. B) Есі кеткен ешкі жинар.

C) Сиырдың сүті тілінде.
Д) Тайлы бие тайлақты түйедей. Е) Ат - бнеден, аруана - түйеден.

• 
  Бабаларымыздың төрттүлікке көңіл бөлу себебі?
  

A)Оқу, білім алудың бірден-бір кезі болған.

B)Байлығын, мансабын көрсететін дүниесі.

C)Ас-ауқаты, әрі киімі, арі көлігі болған.

Д) Ауырғанда ем болар шипаның көзі болған.
Е) Малдыңтөлін балалар жақсы көргендіктен.

35

15. Епсіз, икемсіз адамға теңейтін		16.Төрт түліктің ішінде түсіне қарай
түлік		сипатталатыны
A)Жылқы		A)Түйе
B)Қой		B)Ешкі
C)Ешкі		C)Сиыр
Д)Түйе		Д)Қой
Е)Сиыр		Е)Жылқы
17.Мәтін мазмұнының реттілігі
1.Төрттүліктің ішіндегі ең сүйіктісі.
2.Сыйдың ен қадірлісі
3.Үндемейтін адамға қатысты теңеу
4.Амандасу әдебі
5.Төрттүлікке қатысты халық ырымы
A)1.2.3.5.4.	С)4.2.5.3.1.	Е) 4.2.3.1.5.
B)1.2.5.4.3.	Д) 4.5.3.2.1.

• 
  Қойға қатысты сипаттама
  

• 
  Кейде көшке де, егіске де пайдаланып отырған.
  
• 
  Өзі майда, өсімтал, момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге жарап отырған.
  

• 
  Жасына қарай лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп бөлінеді.
  

Е) Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі, шыдамдысы.

• 
  Неліктен ешкінің серкесін әрдайым қойдың отарына қосып отырған?
  

Д) Отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін қасиеті болғандықтан Е) Серке казақтар ушін өсімтал малдың бірі болғандықтан

• 
  Төрттүлікке қатысты ырымдар мәтіннің қай бөлігінде көрінеді?
  

A)Екінші C)Бірінші Е) Бесінші B)Үшінші Д) Төртінші

• 
  Қазак ауылы алғаш бие байлаған кезде, төңірек басын шақырып, кейдс мал сойып немесс қыстан қалған сүрлсрмен тағы басқа да жылы-жұмсақтарын дайындап, ауыл адамдарыкың басын косып, «бие бау», «желі байлар», «қымызмұрындық» тойын өткізеді. Бұл кезде желі қазыққа, айғырдың сауырына май жағып, жақсы тілек білдіріп, мәре-сәре болып, думандатып, бие сауынын бастайды.
  

B) Желі қазыққа, айғырдың сауырына май B)Жас құлындар

жағылады. C)Жүннен есілген ноқталар

C) «Қымызмұрындық» тойын еткізеді. Д) Бие байлау

Е) Желіге құлын байланады.

36

2- мәтін

• 
  Токта. Маған әңгіме айтар алдында үш сынақтан өтуіңді сұраймын.
  
• 
  Үш сынақ?
  

• 
  Иә, менің досым туралы сейлер алдында, бір сәт тоқтап, айтатыныңды ой елегінен өткізіп алғаның абзал болар. Бірінші - “Шындық сынағы.” Досым туралы айтатынын 100 пайыз шындық екеніне сенімдісін бе?
  

-Жоқ. Негізі біреудің айтқанын естідім де, содан...

• 
  Жарайды. Олай болса, сен ол әңгіменің өтірік-рас екенін білмейсің.
  

Екінші -‘‘Жақсылық сынағы.” Досым туралы айтатының жақсы ма, әлде..?

• 
  Жоқ, жақсы емес, керісінше...
  

• 
  Сен рас болған-болмағанын білмей тұрып, досым туралы жаман нәрсе айтқың келе ме сонда? Оған қарамастан сынақтан өтуің мүмкін, соңғы - ‘‘Керектілік сынағы.”Досым туралы айтатының керегіме жарай ма?
  
• 
  Білмеймін ғой енді, бәлкім...
  

• 
  Түсінікті. Маған айтатының қиындық емес, жақсылық емес және қажеті жоқ нәрсе. Оны айтып несіне әуре боласың?