Әлеуметтік тіл бтімі (социолингвистика)

карауға болады. Әлеуметтік тіл білімінің негізгі проблемаларына 
тілдін әлеуметтік дифференциапнялануы, «тіл жэне ұлт», тіл мен 
мәдениеттің арақатысы, сондай-ақ қостілділік пен тілдік саясаттың
элеумепік қырлары жатады.
Мәдениет 1 қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға 
кетерілуіне элеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың 
мэдениеті екінші халыққа оның тілдік деректері арқылы баяндала- 
ды. Ал тілдік деректер деп отырғанымыз — мэдениетті сипаттаушы 
сөз символдары мен тілдік таңбалар. Яғни, мэдениет ұлттық діл 
құндылықгарының түп негізі тіл касиетінде көрініс табады. Тілдің 
құдіретімен беинеленіп, шынаиылыкты танытады. Осы тұргыдан 
алганда, эр халық тілінде өзі жасаған жэне табиғат дарытқан ұлттық 
мәдениеттің ізі бар деуге болады. Бұл — тіл мен мэдениетгің тоғысу 
жолын көздеген элеуметтік пэнінің негізі болмақ.
Ә л е у м е т т ік
тіл білімі — тіл әлеуметтануы, әлеуметтанушылык 
лингвистика, әлеуметтану тіл білімі, лингвоэлеуметтану, т.б. тер- 
миндермен айтылып келді. «Әлеуметтік лингвистика» (социолинг- 
вистика) термині алғаш рет 1952 жылы америкалық элеуметганушы 
Г. Карридін мақаласында қолданылған. Осыдан бастап Г. Карридің 
«әлеуметтік лингвистика» деп ұсынған термині тұрақтала бастады. 
Кейін 60-жылдардың басында қогамда элеуметтік зертгеулердің 
каркынды дамуына байланысты ол ғылым саласы ретінде накты ата- 
лабастады.Орыс тіл білімі ғапымдары әлеуметтік тіл білімінің та- 
мыры орыс гылымы негізінде жаткандығын айтады. «Р. О. Шордың 
«Тіл жэне қоғам» (1926) тілдің элеуметгік келісімділігі кең көлемде 
талқыланып карастырылады. Ал 30-жылдардың басында А. М. 
Иванова мен Л. П. Якубинскийдің «Тіл бойынша очерктер» атты 
макаласы кеңестік тіл білімінде элеуметтік тіл білімінің ары карай 
дамуына үлкен септігін тигізді. 30-жылдардың екінші жартысында 
жарық көрген В. М. Жирмунскийдің «Үлттық тіл жэне әлеуметтік 
диапектілер», сондай-ақ В. В. Виноградовтың орыс эдеби тілі та- 
рихы жөніндегі очерктері элеуметгік тіл білімі саласының негізін
калаган еңбектер болып табылады» [3. 48].
Жалпы алғанда, тілге элеуметтік тұрғыдан қарау керектігі
ертеден-ақ айтыла бастады, XIX ғасырдың соңына дейін тілдің 
әлеуметтік мінездемесі философия, 
психология, 
элеуметтану
131

салаларының терминдерінде беріліп келді. Тілдің әлеуметтік себеп- 
салдарларын қарастыруға алғаш рет Француз әлеуметтану мектебі 
айрықша назар аударды (П. Лафарг, А. Мейе, Ж. Вандриес, М. Коэн, 
А. Соммерфельт). Әлеуметтік лингвистиканың гылым ретіндегі 
негізін қалаушылар - Прага структурализмінің, Женева мектебінің 
(А. Сеше, Ш. Балли, А. Мартине, С. О. Карцевский, Р. Гедель); неміс 
тарихи диалектографиясының(Г. Розенкранц, Т. Фрингс,т.б.); КСРО- 
дагы әлеуметтану бағытының (С. М. Карцевский, Р. О. Шор, Е. Д. 
Поливанов, Б. А. Ларин, т.б.) өкілдері болды. АҚШ-та әлеуметтік 
лингвистиканың дамуы Э. Сепир, Б. Уорфтың, Н. Хомскийдің, Дж. 
Фишманның есімдерімен байланысты. Қазір оның қоғам әлеуметтік 
лингвистикасы, қарым-қатынасәлеуметтіклингвистикасы,тұлғаның
элеуметтік лингвистикасы, тілдщ әлеуметтж лингвистикасы деген 
тармақтарға бөлініп қарастырылады. Әлеуметтік лингвистиканың 
нысаны, тұтастай алғанда, Қоғам, Микроәлеуметтік қауымдастық, 
тілдерді пайдаланушы нақгы адам, тілдің қоғамга тәуелді екендігін 
барынша айқын танытатын маңызды тұстар, қасиет-сапалар мен 
қарым-қатынастар. Қазақстандағы әлеуметтік лингвистика КСРО- 
да үстем болған элеуметгану бағыттарының ыңғайымен дамыды. 
Республика тэуелсіздік алғаннан бері Қазақстанда тілдік жагдаят, 
жаңа Тіл саясатыньщ қағидалары жан-жақты талқьшануда, тілдік 
жоспарлау мэселелері шешілуде.
Әлеуметтік тіл білімінің әдістері лингвистикалық жэне 
элеуметтану салапарының жиынтығынан құралады. Олар далалық 
зерттеулер эдістері мен тілдік деректерге элеуметтік-тілдік талда- 
улар жасау эдістері болып бөлінеді. Далалық зерттеулер эдістеріне 
сауалнама жүргізу, сұхбат алу, бақылау жасау сынды әдістер жата-
Әлеуметтік тіл білімі дэстүрлі ғылым салаларымен де (диа- 
лектология, фонетика), жаңа гылым бағыттарымен де (психолингви- 
стика, этнолингвистика) тығыз байланысты. Әлеуметтік тіл бшімін 
зерттеушілер сөйлеушінің кенеттен сөйлеуін бақьшауда диалекто- 
логтардан көптеген эдіс-тэсілдер алған. Әлеуметтік тіл білімі фо- 
нетикамен өте тығыз байланысты болып келеді. Мэселен, алғашқы 
әлеуметтік-тілдік зерттеулер фонетикалық материалдар арқылы 
жүзеге асқан. Қазіргі элеуметтік тіл білімінің көптеген теориялық
132

іәселелері элеуметгік-фонетикалық байланыстарды тыңғылыкты 
алдау негізінде қалыптасты. Әлеуметтік тіл білімін зерттеушілер 
лен
фонетистердің осы бірігіп істеген еңбектері нэтижесінде 
{юнетикальік кұбылыстарды зерттеуде социофонетика деген жаңа 
ьілыми сала қалыптасты. Әлеуметтік тіл білімі, сонымен қатар, 
гілдін лексикология жэне семантика салаларымен де тығыз байла- 
іысты. Тілдің лексикалық жүйесі элеуметгік өмірде болып жатқан 
| ззгерістерді өзіне тез қабылдап, қоғамды іштей топтарға дифферен- 
: оиациялайды. Әлеуметгік бірліктер мен шектеулерді лексикалық 
мағына кұрылымы мен сөздің мағыналык бірлігінде кездестіруге 
5олады. Бұндай құбьшыстарды тілдің социосемантика саласы 
I зештейді. Әлеуметтік тіл білімінің психолингвистика ғьшымымен де 
жянасатын жеолері бар. Тіл білімінің бұл екі жаңа саласы деректерді
жинау эдістері жағынан (сауалнама жүргізу, бақылау жасау, экспе- 
римент, т.б.), сондай-ақ кейбір зерттеушілік қызығушылық жағынан 
шектеседі. Әлеуметтік тіл білімі өзінің бірқатар мәселелерін шешуде 
этнолингвистикамен де байланысады. Мысапы, тілдік, этномэдени 
жэне этнопсихологиялық факторлардың тілдің дамуы мен қызмет 
еіуінде екі саланың өзара әрекеггтестігі байқалады.
П аралингвистика

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: