ког- ниция, концепт, ұгым, символ, фрейм, гештапът, сема, этимон, де-

зерттеитін
жүйесіне қатысын қарастыратын кешенді ғылым. Ол психологиялық
мент
алғаш оет Н. Поонко деген галымның
1946 жылы АҚШ-
атты мақаласында
АҚШ
Дегенмен бұл терминнің ғьшыми түрде қолданылуы Блумингтон 
каласында (АҚШ) 1953 жылы өткен университетаралық зерттеу се- 
минарынан басталады. 1954 жьшы осы атпен АҚШ-та үжымдық мо- 
нография жарық көредіде, бүл атау термин ретінде қолданьшады.
Жалпы, психолингвистикаға түрлі анықгама беріліп келеді. 
Ең бірінші анықгаманы 1954 жылы америкалық психолингвист Ч. 
Осгуд берген болатын. Оның анықгамасы бойынша, психолингви-
стика кодтау және декодтау үдерістерімен байланысты. Кейбір зерт-
ақпарат теориясы дегенді де
психолинг
айтады. Олай дейтіні психолингвистика сөйлеу эрекетінде болатын 
хабар беру, хабарды қабылдау үдерістерінің қалай іске асатындығын
зерттейді.
Психолингвистиканың зертгеу нысаны өте ауқымды. Оның 
ішінде, психолингвистер адамның сөйлеу эрекеті мен оның 
қалыптасу жэне қызмет егу ерекшеліктерін қарастырады. Сөйлеу 
бүл жерде тілдік ережелерді реттеуші процесс ретінде түсінілуі 
тиіс. Сондықтан психолингвистер тілдік қатынасты осы процесті 
реттеуші деп қарастырады. Бүл зияткерлік үдерістер тіл мен 
ойлаудың, тіл мен сананың қатынасы, онтогенез (жеке түлғаның 
санасында) бен филогенезде (қоғамда тілдің пайда болуы) адам 
санасының қалыптаусы. Психолингвистер үшін бүл, әсіресе, ми 
жүмысы мен компьютер жүмысы арасындағы қатынас мәселесінде 
өзекті де қызықгы проблемалардың бірі болып есептеледі.
Психол ингвистикан ы ң 
дамуына 
америкапық
психолингвистиканың қосқан үлесі зор болды. Америка ғалым- 
лингвисі Дж. Кесс психолингвистика дамуында төрт негізгі 
кезеңді атап көрсетеді: 1) психолингвистиканың қалыптасу кезеңі,
2) лингвистикалық кезең; 3) когнитивтік кезең; 4) когнитивтік
ғьшымның ағымдық кезеңі.
129

Алғашқы 
кезең 
үшін 
структурализм 
мен 
бихевио- 
ризм идеяларының эсері тән болса, екіншісі лингвистика 
мен 
психолингвистикадагы 
трансформациялық 
туындаіушы 
грамматиканың басым болуымен байланысты. Когнитивтік кезең 
Ноама Хомский жариялаған грамматиканың негізгі қызметінен бас 
тартып, грамматиканың семантикамен, ал тілдің — тілді меңгеру
мен паидалану үдерісіне қатысатын оасқа да когнитивтік жүиемен 
байланысын мойындаумен сипатталады. Н. Хомский лингвистика 
ғылымының термині саналатын «тілдік қабілеттілік» пен психоло- 
гия саласына жататын «тілдік белсенділік» үғымдарын ажыратып 
береді. Оның пікірінше, тілдік қабілеттілік дегеніміз — түлғаның
сол тілде сөилеу қаошеттілігі де, ал тшдік оелсенділік - тшді 
түтынушының айтқан сөзі.
Психолингвистика дамуының қазіргі кезеңі когнитивтік 
ғылымдардың 
дамуымен 
сэйкес 
келеді. 
Психолингвистика 
когнитивтік ғылымдардың бір бөлігі болып табылуда. Психолинг- 
вистика дамуының когнитивтік кезеңі лингвистикалық теория 
басымдылығы мен тілдің басқадай эргелі психикалық үдерістер 
ішіндегі орнын анықтаудан бірте-бірте алшақтауымен ерекшеленеді.
Психолингвистика, сонымен қатар, сот психологиясында 
айтылған сөздің шын екендігін анықгауда жэне анонимді мэтін 
авторының жынысы мен жеке түлғалық ерекшелігін сэйкестендіруде 
қолданьшады. Сондай-ақ, психолингвистика мэтін мен дауысты ав- 
томатты түрде танудың жүйесін жасауда жэне жасанды интеллект 
жүйесін қүрастыруда өте үлкен рөл атқарады.
Ә леуметтік тіл білімі

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: