Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
1568787114410
- Бұл бет үшін навигация:
- § 87. ДЕ ЕТІСТІГІ
- ... деп ал; ... деп бар; ... деп жібер; .... деп кет;
- -йын де
- (-йын деп қал; -йын деп бар; -йын деп кел)
- -п тұр, -п отыр, -л жатыр, -п жүр
- -йын деп деген
- Ескерту
- (-ып қал; -ал
- ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
-п қара (аналити- 18. -й қара (аналнти- калык формант) фор- калық формант емес). манты жетекші етістікке амалды жүзеге асырып көру (байқау) мағынасын үстейді. сопдай-ақ, белгі- лі илтонациямен айтып, зіл тастау, сес беру, сақ- тандыру тәрізді мағына жамайды. Мысалы: ай- тып қара: оқып қара; ба- рып қара; тыңдап қара; аяғыңды басып қара т. б. § 85. ТҰР, ЖҮР, ОТЫР, ЖАТЫР ЕТІСТІКТЕРІНІҢ СИПАТЫ Лдамзат атаулының кай-кайсысы болсын я жаткаи, я түрға.ч, я жүрген, я отырған жағдайда үшырасады (болады) және олардың амал-әрекеті сол аталғаи қа- лыптыи бірінде жүзеге асады. Осындай табиғи күй-жағ- дайлардыи атауы есебінде жұмсалатын етістіктер қалып етістіктері деп аталады. Оларға жатыр, жүр, гұр, отыр етістіктері жатады. Амал-әрекет қанша- лыкты шапшаң я қаншалықты созалаңдап жасалса да, осы төрт түрлі қалыптьщ бірінде ғана жүзеге асуға лайық немесе көрінуі ләзім. Сондықтан осындай іс-әрекет- тің белгілі кеңістікте және мезгіл-мезетте өтуіне байла- нысты туатын неше алуан аса нәзік көріністері мен кұ- былыстардың бірсыпырасы тілімізде осы төрт етістіктің кызмегі аркылы беріледі. Осыған орай, бүл төрт етіс- тіктің формаларында да, семантикалық реңктерінде де, функцияларында да бәріне ортақ бірыңғай ерекшелік- тер мол. Ең алдымен бұл төрт етістік (жатыр, жүр, тұр, отыр) өзді-е.гіне тән түпкілікті лексикалық мағыналарын толық сактап, барлық парадигмалық (морфологиялық) фор- 259 маларда түрленіп, дербес синтакснстік қызметін түгел атқарып отыратын негізгі етістік есебінде қолданылады (ат ңорада түр; сіз жүре беріңіз; сәби бесікте жатыр; үлкендер есік алдында отыр; қорада түрған сиырлар өріске беттеді; төрде отырған ақсақал әңгіме айтый отыр). Сонымен қатар, бұл етістіктер аналитикалық тір- кесте жәрдемші (көмекші) етістік ретінде жұмсалады (күн жауып түр: қырықтықшылар қой ңырңып жатыр; Сәкен хат жазып отыр т. б.). Сөйтіп, бұл етістіктер әрі жетекші, әрі көмекші етістік бола береді. Екіншіден, бұл төрт етістіктің әрі жетекші етістік ре- тінде, әрі көмекші етістік ретінде қызмет атқару қабілет- тері де, түрлену жүйесі де бірыңғай болғанымен, олардын, лексикалық мағыналары, әрине, басқа-басқа, демек, төрт түрлі. Мысалы: Найзатастың басында бір кісі түр; Най- затастың басында бір кісі отыр; Найзатастың басында бір кісі жүр; Найзатастың басында бір кісі жатыр де- гендердегі төрт етістіктің мағынасынан төрт түрлі калып ашык, түсініледі. Тыныиі түрған адам едім, тыныш отырған адам едім, тыныш жүрген адам едім; тыныш жатңан адам едім деген сөйлемдерде де қалып етістік- терінің формалары, орындары, кызметтері бірдей болған- мен, олардың семантикалары басқа-баска. Сондай-ақ, Абзал сурет көріп түр; Абзал сурет көріп отыр; Абзал сурет көріп жүр; Абзал сурет көріп жатыр десек те, субъекті (Абзал), объект (сурет), амал процесі (көр) бә- рінде де біреу-ак, бірақ процестің өту қалпы, сипаты бө- лек-бөлек екені соңғы етістіктерден айқын көрінеді. Қалып етістіктерінің семантикалық айырмашылықтары олардың жетекшілік қызметін ғана емес, көмекшілік қызметтерін де не тежеп, не парықсыз қолданбайтындай шекке кояды. Мысалы: жаңбыр жауып түр деуге де, оюаңбыр жауып жатыр деуге де болады. Әрине, екеуінің мағынасында жауу процесінік жакында я алыста бол- уын білдіру жағынан айырмашылык. бар. Дегенмен, жаңбыр жауып жүр я жаңбыр жауып отыр деуге бол- майды. Ендеше, бұл етістіктердің қай жерде қолданылу, қай жерде колданылмау машығына қатысты ерекшелік- тері, ең алдымен, олардың семантикалык сипатына бай- ланысты. Бүл етістіктердіц көмекші болғандағы семантикалыК реңктері жетекші етістік пен көмекші етістіктің арала- рындағы дәнекерлерге де байланысты. Мысалы: қаря11 отыр жоне қарай отыр; ңүлаң ңойып жүр және құлаҚ 260 қоя жүр дегендердін семантикалары бір емес. Олардың араларынан тыңғылықтылық және жол-жөнекейлік не- месе түбейттілік және жүрдім-бардылық тәрізді нәзік айырмашылық аңғарылады. Әрине, бұл айырмашылық ■ жетекші етістікке жалғанған көсемшенің -ып және -й косымшаларының екі басқалығына байланысты. Ал, бүл төрт етістіктің көмекші болып, осы дәнекерлермен селбесіп, аналитикалық формант күрағандағы беретін реңктері мынадай: -п түр форманты жетекші етістікке амал- дын, өзгеріссіз, бір калып- пен жүретінін я үнемі бо- латынын немесе заттың дағдылы бір қалыптағы күйін аңғартатын реңк қосады. Мысалы: естіліп түр; жанып түр; жауып түр; су ағып тур т. б. -п жүр форманты жетекші етістікке амал- дың (әрекетті) үнемі коз- ғалыс я көшу (ауысу) үс- тінде бір калыппен жал- ғастырылып істеле беруін я қайталана беруін біл- діретін мағына жамайды. Мысалы: (бала) жүріп жүр; ойнап жүр; оқып жүр; күліп жүр; көріп жүр; кездесіп жүр, қыз- мет етіп жүр т. б. -п отыр форманты жетекші етістікке амал- Дьің үздіксіз я үздік-соз- ДЫҚ, жалпы алғанда, со- Залаңдап, үзақ болаты- Дьін немесе жалғаса бе- Ретінін аңғартатын мағы- На қосады. Мысалы: ай- Jbin отыр; көріп отыр; \°Чьіп отыр; хабарлап -й түр форманты жетекші етістікке амал- дың белгілі бір мезетке дейін (уакытша) жалға- са беруін я істеле беруін білдіретін мағына үстей- ді. Мысалы: түра тұр; жүре түр; отыра түр; жа- та түр; көре түр; жасы- рына тур; қызмет ете түр т. б. -й жүр форманты жетекші етістікке амал- ды жол-жөнекей, немқү- райды түрде орындау не- месе кайталап жүзеге асыра беру мағынасын үстейді. Мысалы: айта жүр; біле жүр; келе жүр; көре жүр; сүрай жүр; аңыл бере жүр т. б. -й отыр форманты жетекші етістікке амал- ды я жарыстыра, я жол- жөнекей жүзеге асыруды білдіретін мағына үстей- ді. Мысалы: айта отыр; көре отыр; сөйлей отыр; түсіндіре отыр; баяндай отыр т. б. 261 4. -й жат (-й жатыр емес) форманты жетекші етістікке амалды я жа- рыстыра, я жол жөнекей жүзеге асыруды аңғарта- тын реңк жамайды. Мы- салы: қарай жат; әңгіме айта жат; көмек көрсете жат; оқып жат т. б. отыр; жазып отыр; сурап отыр: қызмет көрсетіп отыр т. б. -п жатыр форманты жетекші етістікке амал- дыц белгілі бір жерде тоқталмай, үздіксіз, үне- мі, ұзақ жүре я жүргізі- ле беретінін немесе зат- тыц дағдылы күйін біл- діретін мағына үстейді. Мысалы: айтып жатыр; оқып жатыр; сөйлеп жа- тыр; жауып жатыр; істеп (істеліп) жатыр; келіп (келтіріп) жатыр; көмек көрсетіп жатыр т. б . Үшіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердің негіздері дә- йім бұйрық райдың екінші жағына тән мағынаны білді- ріп, сол кызметте жұмсалса, қалып етістіктері (жат формасынан басқалары) әрі бүйрық райдың екінші жа- ғыныи анайы түрі есебінде (сен тур; сен отыр; сен жур; сен жат), әрі ашық райдыц үшінші жағыныи. формасы есебінде қызмет етеді (ол тур; ол отыр; ол жүр, ол жа- тыр). Төртіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердін. негіздері жіктік жалғауды тікелей кабылдамаса, калып етістікте- рі жіктік жалғауды тікелей кабылдап, накты осы шак кызметін атқара береді. Мысалы: мен турмын; сен тур- сың; сіз турсыз; біз турмыз; сендер турсыңдар; сіздер турсыздар т. б. Осы ерекшелік олардын. аналитнкалы етістік күрамында көмекші болғандарында да сактала- ды. Мысалы: мен тусініп турмын; сен куліп журсің; сіз- <)ер куліп отырсыздар т. б. Сөйтіп, жіктелу жағынан қа- лып етістіктері есімдерге үқсас. Бесіншіден, логикалық және практикалық талапка карай, тіліміздегі өзге етістіктерге етіс жүрнақтары ко- сыла береді, ал қалып етістіктерінен өзге етіс форма- лары жасалғанымен (отырғызды, жүрілді т. б), өздік етіс жасалмайды (тур-ын-ды емес; отыр-ын-ды емес) Алтыншыдан, тіліміздегі басқа етістіктердің негізде- ріне толымсыз (суреттемелі) көмекші етістіктер тіркес- пенді. Ал, қалып етістіктері негіздеріне бүл көмекшілер 262 0 тіркесе береді. Мысалы: тур еді, жур еді, отыр еді, жа- тьір еді, тур екен, отыр екен, жатыр екен, жур екен (ке- ле еді немесе оқы екен делінбейді). Бұл айтылғандар — жатыр, жүр, түр, отыр етістікте- рінің семантикалык және морфологиялық сипаттарына катысты жалпы және жалкы қағидалар. Бүлар функция жагынан да әрі ете күрделі, әрі аса абстракты грамма- тикалык кызметтер атқарады. Бүл етістіктер амалдың, әрекеттің, қимылдың, козғалыстың т. т. бір калыппен өту процесін және, сонымен бірге, сол процестің кейде үзіліп, кедергіге де үшырап, кейде үзіліссіз, кедергісіз, тынбай дамып я үдеп отыратынын, үзаққа да созылаты- нын білдіреді. Осындай семантикалык. ерекшеліктеріне орай олар (бүл төрт етістік) бір-бірімен тығыз байла- нысты екі үлкен грамматикалық категорияның — яғни амалдың даму кезеңі (фазасы) категориясыныд және нактылы осы шақ категориясынын жасалуына, сарала- нып айтылуына мейлінше еркін қатысады. Әдетте, «Қонақгар келіп жатыр», «Қун жауып тур», «Ит уріп жур», «Инженер жумыс процесін тугел біліп отыр» деген сняқты сөйлемдерді кажетінше колдаиа бе- реміз. Осы сөйлемдердегі күрделі етістіктерді алсақ, олардын, қайсысы болсын басталған, бірақ аякталмай, бір қалыпты сарынмен жүріп жаткан белплі бір процес- ті, демек, амалдың болып я жүріп жатқан кезетн білді- реді. Ал осылардағы әр процестің тынымсыз жүріп жат- канын білдіріп тұрған күрделі етістіктін жетекші компо- ненті (кел, жау, үр, біл) емес, оған қосылған -ып (-іп) жүрнағы мен көмекші етістік тіркесі (-іп жатыр; -ып түр; -сы жүр; -іп отыр), яғни соңғы екі компоненттің бірлігі. Сондай-ак, Совхоз іиаруашылығы жыл санап өсіп ке- ле жатыр, өте-мөте оның егін саласы кенет өсіп бара жа- тыр деген сөйлемдерден де өсу процесі тынбастан үдеп келе жатқаны, үдеп бара жатканы, демек, есу үстінде екені аңғарылады. Әрине, алдыңғы сөйлемдегі есу про- Цесінен гөрі кейінгі сөйлемдердегі өсу процесі карқын- дьірак, жылдамырақ сияқты болып көрінеді. Бірак еке- уінде де бір-ак процесс бола түра, оныц үдеу қаркынын- да айырмашылык болуы жетекші етістікке (өс) байла- ньісты емес, оған тіркескен көмекші компоненттерге, олардың өзара айырмашылықтарына байланысты (-in *ел + е жатыр; -in бар+а жатыр). Егер өсіп жатыр мен ^сіп келе жатыр дегендердің бір-бірінен семантнкалық 263 акырмашылықтарын ажырата білсек, өсіп келе жатыр мен өсіп бара жатыр дегендердің парқын да айыруы- мызға әбден болады. Өйткені әрбір аналнтикалық фор- манттың өзіне тән мағынасы бслатынын жадымызда ұстасақ, -in кел + е жатыр және -in бар + а жатыр фор- манттарының мағына реңктері тез ажыратылады. Оған форманттардың кұрамдары, түрлері таяныш болады. Сол сияқты, оқып отырса, шақыртпай-ақ қой; жазып отырса, алаң ңылмай-ақ қой; Ол кезде Абзал техникум- да оқып зкүрді, мен институтта оңып жүрдім, Мен оқып жүргснде, әке-шешем үзбей ақиіа жіберіп туратын еді де, мен оны кезінде алып тұратындықтан, царжыдан та- рықпай жүретінмін деген сөйлемдерді қолдану да — үй- реншікті қүбылыс. Осылардағы оқып отырса, жазып отырса, оқып жүрді (м), оқып жүргенде, жіберіп тура- тын еді, алып туратындықтан, тарықпай жүретінмін тә- різді күрделі етістіктердің көмекші компоненттеріне шартты рай формасы (-ып жат+са; -ып отыр+са), өт- кен шақ формасы (-ып жүр+ді), ееімше формалары және басқа қосымшалары (-ып жүр-уген + де, -in тур + -үатын еді; -ып тұр+атын+дық + тан; -й жүр + етін + -\-мін) жалғанған. Бұл қосымшалар және толымсыз етіс- тік (еді), әрнне, оларға тиісті грамматикалык мағына- лар жамаған. Дегенмен, кандай формада колданылса да, мүндағы көмекші етістіктер (жат, жүр, тұр, отыр) кесемшенің жұрнағымен (-in) селбесіп, жетекші етістік-' ке басталған процестің тынбай жүріп жаткан кезеңін білдіретін реңк үстеп түр. Ендеше, жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктері жетекші етістікке белгілі дэнекер ар- қылы тіркесіп, оған амалдың я әрекеттің (ұзақтылы- қыскалы) созылып я созалаңдап тынбай жүріп жатқан кезеңін білдіретін мән үстейді. Ал, бұл кезең кай шак- та болса да ұшыраса береді (Амалдың өту сипаты ке- зеңі категориясы деген тақырыпты қараныз). Сонымен бірге, мен үйде отырмын, мен үйде мақала жазып отырмын деп те, Сен қайда турсың? Сен не' ай- тып турсың? деп те, Ол тауда жүр, ол тауда не аулап жүр деп те анта береміз. Бірақ осы сенлемдердің қай- сысын алсак та, одан амалдың (әрекеттің) дәл казіргі кезде, сейлеп отырған уақытта жүзеге асып отырғаныи, істеліп жатқанын түсінеміз. Солай болса, жатыр, жүрі түр, отыр етістіктері нақтылы осы шақ мағынасын біл- діру үшін де жүмсалады. Бұлардан басқа бірде-біБ етістік дағдылы осы шақты (ңус үіиады; ит үреді) біл-1 264 діргенімен, нақтылы, қазіргі осы шақты білдіре ал- майды. Соиымен, бүл төрт етістік, өздерінің негізгі мағына- лары мен қызметтерін атқарумен бірге, бір жағынан амал-әрекеттің даму кезеңін (фазасын), ету сипатын білдіруге дәнекер болса, екінші жағынан, етістіктін на- ғыз осы шақ категорияеын қүрауға негіз болады. Бұл категорияларды жасауға осы терт етістіктің катысуы- мен кальштасқан мынадай форманттар дәйім жұмсала- ды: -ып жатыр; -а жатыр; -ғалы жатыр; -ып тур; -а тур; -ғалы тур; -ып жүр; -а жүр; -ғалы жүр; -ып отыр; -а отыр; -ғалы отыр; -ып кел + е жатыр; -ып бар + а жатыр т. б. Бүл форманттардан кейін, қажетінше, еді, екен кө- мекшілері тіркесіп, -ып жатыр еді; -ып жатыр екен; -ып жүр еді; -ып жүр екен: -ып бар+а жатыр екен... деген сияк,ты суреттемелі (перифразалы) етістік форманттары да жасалады. Сондай-ақ, бүл форманттар арқылы жа- салған күрделі етістіктерге есімше, көсемше, ран, шақ формалары тіркесіп, тиісті грамматикалык мағыналар туғызыла береді. Мысальт: сөйлеп турған адам; оқып отыратын кітап; өтініп отырса; үнемі келіп туратын-бы; аң-таң болып царап отырып қалды т. б. § 86. БОЛ, ЕТ, ҚЫЛ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ КӨМЕКШІЛІК ҚЫЗМЕТІ Б\'л үш етістік әрі жетекші, әрі көмекші болып кыз- мет атқарады. Үшеуінін мағыналарында да, түрлену жү- йелерінде де, функцияларында да, ортақ сипаттар болу- мен қатар, бір-бірінен ерекшеленетін өзгешеліктері де бар. Бірақ бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері езара бірынғайлау. Дегенмен, бұлардың Қай-кайсысы болсынғесімдермен тіркесе койып, күран- ды етістік жасауға аса бейім түрады және сондай тір- кесте өте жиі ұшырайды. Осы өзгешеліктерінен болу ке- рек, әдетте, олардың жетекшіліктерінен гөрі, көмекші- лік қьізметтері басымырак сияқтанып керінедД Мысалы: Адам бол адам ет адам қыл Алаң болма алаң етпе алац қылма Дайын бол дайын ет дайын қыл Мәз болды мәз етті мәз қылды Қарық болды қарыц етті ңарьщ қылды Қорған болды қорған етті қорған цылды 265 Осы және осы сняктанған мысалдардан бұл үш етіс- тіктің қүранды етістік жасауда әрі ең негізгі, әрі өте өнім- ді, әрі тіпті жиі қолданылатын сөздер екені аныкталады (Соңғы кезде үш етістіктің қатарына істе (іс + те) деген етістік ене бастағанын ескерте кеткен жөн). Сонымен бірге, осы мысалдардан бүл үш етістіктің бір-бірінен ажырайтын мағыналык. ерекшеліктері барлы- ғы да бағдарланады. Ол — табиғи кұбылыс, өйткені егер олар мағыналары жағынан да, қызметтері жағынан да дәл бірдей, барабар я тең болса, тілде «босқа» жарысып жүрмеген де болар еді. Ал олардын мағына жағынан абсолютті тен еместігі, әрқайсысына тән өзіндік сипат- тарынан да айкындала түседі. Мысалы: абай бол (абай- ла), сақ бол (сақтан), оқып бол, айтқан бол... деп кол- дануға болғанымен, абай ет, сақ қыл, оқып ет, айтқан қыл деуге болмайды. Бұлардын осылайша ажырауы, әрине, мағыналарының ерекшеліктеріне, соған лайық қалыптасқан тіркесу қабілеттеріне байланысты. Демек, бұдан сөз-сөздін. өздеріне тән мағыналык аясы, қолда- ньуіу өрісі болатыны анғарылса керек. ' Бүл үш көмекші етістік арқылы жасалатын кұранды етістіктер бір күрделі сөз ретінде жұмсалатындықтан, етістікке тән парадигмалық формалардың бәрі де олар- ға жалғана береді, сондай-ақ олардан тиісті формант- тар арқылы аналнтикалы (сараламалы), перкфразалы (суреттемелі) етістіктер жасала береді! Мысалы: . Алаң бол алаң ет алаң қыл алаң болады алаң етеді алаң қылады алаң болган алаң еткен алаң қылган алаң болар алаң етер алаң қылар алаң болатын алаң ететін алаң қылатын алаң болғалы алац еткелі алаң қылғалы алаң болма алаң етсе алаң қылса алаң болмашы алаң етпеші алаң қылмашы . Алаң оола көрме алаң ете көрме алаң ңыла көрме алаң бола қалды алаң ете қалды алаң қыла қалды алаң болмай қой- алаң етпей крй- алаң қылмсій қой- майды майды майды алаң бола алмай- алац ете алмай алаң қыла алмай- мын мын мын Алаң болатын еді алаң ететін еді алаң қылатын еді алаң болған екен алаң еткен екен алаң қылған екен 266 алаң болғысы алаң еткісі кел- алаң ңылғысы кел- целмейді мейді мейді алаң болмаса екен алаң етпесе екен алац қылмаса екең т б. Сонымен, бол, ет, қыл (істе) етістіктерініц көмекші- лік қызметі өзге көмекші етістіктерден баскаша, демек, бүлардын ең негізгі және /басты кызметі — ееімдерден кұранды етістіктер тудыру.! Олардың бұл «мамандығын» өзге көмекшілер атқара алмайды. «Бол», «ет», «қыл» етістіктерініц жәрдемімен жасалған кұранды стістіктер- дін. соцғы компоиеиті түрленіп, саралама, суреттеме етістіктер жасалуымен қатар (қызмет ете көріңіз. қыз- мет көрсетсе екен т. б.), лексикаланған, идиомаланған түрақты етістіктер көп қалыптасқан. § 87. ДЕ ЕТІСТІГІ Де етістігі сөнлеу және ойлау етістіктері деп атала- тын топқа (сөйле, айт, болжа, ойла т б.) жатады да, олардыц ішінеи көбінесе айт, сөйле етістіктеріне снно- ним ретінде жұмсалады. Бірак семантикасы мен функ- циясыныи жан-жақтылығы жағынан болсьш, елгсзекті- гі мен колданылу кабілеті жағынан болсын езге сөйлеу етістіктерінің бірде-біреуі де етістігіне барабар бола ал- майды. Өйткені, айт, сөйле... етістіктері тек өздерінін. негізгі мағынааарыиың шеңберінде гана, негізгі кызмет- терінің аясында ғана колданылса, де етістігінін ерісі олардан гөрі әлдеқайда кең. Мысалы: не айтты? не ту- ралы сөйледі? ештеңе айтты ма? тәрізді сұраулардың орныиа не деді? еіитеңе деді ме? деп айтуға болатыны сияқты, әдеттегі карым-қатынас процесінде қажетіне карай жұмсала беретін сөз тіркестерін, жай және күр- малас сөйлемдерді, сондай-ақ, әлденеше сөз тізбектері мен бүтіндей тіркестерді бөліп-беліп саралап та кемесе бәріи жинап-теріп, түгелімен көмкере келіп, де, деп, де- ген, дейтін... формалар аркылы үйіріп әкеліп бүгуге бо- лады және оларды ой желісінің тілегіне орай әрі қарай тағы да жалғастыра беруге де болады. Осы жағдайдың бәрінде де бүл етістік өзінің негізгі •чексикалық мағынасынан бүтіндей айрылмайды, қалай Да взінің негізгі семантикасының ең болмаса бір эле- Ментш я нышанасын сақтап отырады (білеміз де — бі- леміз деп айт; сэлем де — сәлем айт) 267 Сөйтіп, де етістігінің жетекшілік кызметі де көмек- шілік қызметі де әрі оралымды, әрі икемді. Бұл етістіқ өте жиі колданылатындықтан, кейде де етістігінсіз тілі. мізде сөйлеуге болмайтын шығар, оның қызметіне тең түсетін баска сөз жок шығар дегендей ой да, түсінік те оралып отырады. Шынында да де етістігінін сипаттары езге етістіктерден ғана емес, тіліміздегі барлық сез атаулының бірде-біреуінен табылмапды. Мысалы, өзге көмекші етістіктер жетекші етістіктер мен көсемшенін -ып (-in, -п) және й (-а, -е) формаларының я екеуімен де бірдей, я біреуі арқылы ғана тіркессе, де етістігі бұл формалар аркылы жетекші етістікке тіпті тіркеспейді. Мысалы, айтып көр, айта көр деуге болады, бірак айтып де немесе айта де дей алмаймыз. Де етістігі өзінен бүрынғы жіктік жалғаулы, рай формалы, есімше жұрнақтары жалғанған етістіктерге еркін тіркесе береді. Оны әрі қысқа, әрі көрнекті төмен- дегі мысалдардан көруге болады: келгенмін келерсің келмекшімін келетінсіцдер келемін келесіз келеді келеміз келейін келіңіз келсін келейік келсе келсек Тілімізде «Деген» деген не деген сөз?», «деген» де- генді орысша не дейді?», «Қелемін дейді дейді» тәрізді сөз қолдану ресімі — үйреншікті әдет. Бірақ осы үйрен- шікті әдет тек де етістігінің ерекшелігімен ғана байла- нысты, өйткені басқа етістіктердің сондай формаларын осылайша қолдану мүмкін емес. Есімдерден құралған сөз тіркестері мен сөйлемдерді де хабарлаушы адам 
268 тьіндаушыға (окушыға) де етістігінің, оныц формала- рының жәрдемі арқылы үйіріп әкеліп, кажетіне қарай бастауыштың да, баяндауыштың да, анықтауыштың да, толыктауыштыц да, пысықтауыштын да формасына тү- сіріп, тиісті мүшелердің кызметтерін аткарта береді. Онымен ғана тынбай, одан арғы ойды тағы да сол де етістігінің формалары арқылы жалғастыра беруге бо- лады. Де етістігініи есімше (деген, дейтін, дер, демекімі), көсемше (деп, дей, дегелі), шақ (де-ді, деп-ті, деген-ді), рай (десе, дейік) формалары дербес те, әр алуан тір- кестер күрамдарында да қолданыла береді. Осылайша я дербес, я тіркесіп колданылатын бүл формалар өзде- рінің негізгі мағыналарында да, көмекшілік кызметте де жүмсалады және түрақтанған тіркестердің күрам- дарында да жиі үшырайды. Дегенмен, осы аталған фор- малардың ішінен өзіне тән негізгі мағыналары мен функцияларын сақтау жағынан болсын, баска сөздер- мен тіркесіп, неше алуан грамматикалық мағыналар білдіріп, кызмет көрсетуге дәнекер болу жағынан бол- сын, ең жиі колданылагын, яғнн ең елгезек формала- ры — деген және деп формалары. Асан қайғы деген қарт болыпты; Күс деген үшар болар еді; Білімді боламын деген, адам көп оқыр болар; Ананың балаға деген мейірімі-ай десейші! сияқты мы- салдардан деген формасының беретін мағыналары мен атқаратын қызметтерінің басты-басты кейбір нүсқала- рын керуге болады. Деп формасының функциясы да аса көп және тіпті күрделі. Ең алдымен, бүл форма хабарланылмақшы ойға қатысты сөзді я сөздерді түгелімен ертіп алып, айтылмак- шы я аталмақшы амал-әрекеттің (көбінесе, әрине, баян- дауыштың) мақсаты, ниеті, сылтауы, себебі, салдары, нұсқауы сияқтандырып көрсету үшін қолданылады. Мүн- дайда деп формасы өзінің негізгі мағынасын түгел я жартылай сақтап отырады. Мысалы: осы ойымды ай- тайын деп келдім; ... Осылай деп түсініңіз; ...ақыл айтар деп күтіп отырмыз т. б. Деп формасы нағыз көмекші болып жұмсалғанда, амалдың әр килы кезеңдерін және жүзеге асу сипатта- рын білдіретін көптеген аналитикалық форманттар жа- сауға дәнекер болып, сол формаиттардың түрақты ком- Поненттерінің бірі есебінде қызмет етеді. Ол форманттар және олардың функциялары мынадай: 269 ... деп ал; ... деп бар; ... деп жібер; .... деп кет; ... деп сал; ... деп таста форманттары, қажетіне карай, түрле- ніп, өздерінен бұрынғы сөзді, сөз тіркесін, сөйлсмді... бұлжытпай айтуға дәнекер болуларымен катар, сол \а- бардың не алдын ала (... деп ал ...), -йын де форманттарына -п қал; -п барады, -п ке- леді форманттары қосылып, күрделі форманттар (-йын деп қал; -йын деп бар; -йын деп кел) қүралады да, олар әркайсысы жетекші етістікке өздерінше реңк үстейді. Олардың сипаты мынадай: \ а) -йын деп қал форманты жетекші етістікке тірке- сіп, оған амалдың басталуының я аяқталуының соңғы шекке жеткенін (таяғанын) білдіретін реңк жамайды. Мысалы: жумыс бітейін деп қалды (жұмыс бітеііін дсп қолғанда; йін деп қалған соң); шай таусылайын деп қалды т. б. ә) -йын деп барады форманты жетекші етістікке тір- кесіп, амалдың басталуға я аяқталуға бет алғанын, со- ған бірте-бірте көшкенін білдіретін реңк үстеііді (әре- кет статикалық қалыпта емес, динамикалык күйде көрінеді). Мысалы: су тасиын деп барады (бара жатыр); тойғаннан сиыр жарылайын деп барады (құла, тасы, тус, ол, бат, кет, суал, жазыл, сасы, жарыл, ері, жүр, тур...) б) -йын деп келеді форманты жетекші етістікке тір- кесіп, амалдың бірте-бірте я үдегенін, я кемігенін білді- ретін реңк қосады. Мысальг кун суытайын деп келеді; мен шөлдейін деп келемін т. б. -йын де формантына -п тұр, -п отыр, -л жатыр, -п жүр форманттары қосылып, төрт түрлі күрделі формант жасайды. Бұлардың әрқайсысы жетекші етістікке өзін- ше реңк жамап, амалдың белгілі бір кезеңде бір қалып- та болатынын білдіреді. Ол ренктер мынадай: а) -йын деп тұр форманты жетекші етістікке тіркесіп, амалдың басталу я аяқталу карсаңында екенін (түрға- 270 ? ньіи) білдіреді. Мысалы: оған осы ойымды айтайын деп турмын; істің сәті тусейін деп тур; жіп узілейін деп тур т. б. о) -йын деп отыр форманты жетекші етістікке тірке- сіп, амалдыд басталу (болу) я аяқталу қарсаңында еке- нін (тұрғанын) білдіреді. Мысалы: мен жүрейін деп отырмын; осы жайды сізден сұрап алайын деп отырмын, т. б б) -йын деп жатыр форманты өзі тіркесетін жетекші етістікке амалдың дереу болғалы жатқанын я жедеқа- был әзірлік жасалып жатқанын білдіретін реңк үстейді. Мысалы: ол Москваға жүрейін деп жатыр: Абзал мақа- ла (кат) жазайын деп жатыр т. б. в) -йын деп жүр форманты жетекші етістікке тірке- сіп, амалды субъект жүзеге асыру камында екенін я жү- зеге асыру карсаңында жүргенін білдіреді. Мысалы: осы ойымды сізге айтып қояйын деп жүрмін; ол әуелі Москваға барып келейін деп жүр т. б. Е с к е р т у: Жетекші етістікке тіркесетін күрделі осы төрт форманттың -йын деп деген компонентінін. ор- нына -ғалы жұрнағын колдануға да әбден болады. -йын деді форманты жетекші етістікке тіркесіп, оған амалдың басталу я аяқталу қарсаңындағы әлі де үдеп кетпеген я дамып үлгермеген немесе үдеуге я бә- сеңдеуге бет алған нақтылы бір кезеңін я мезетін біл- діретіндей реңк жамайды. Мысалы: Мен будан сескене- йін дедім; ол маған аіиуланайын деді; жауын саябыр- лайын деді; жел басылайын деді; бала ақмлды болайын деді; егін жаппай пісейін деді; су таусылайын деді т. б. -йын депті форманты да жетекші етістікке -йын деді форманты жамайтын мағынаны үстейді. Бірақ -йм деді және -йын депті форманттарының, екі түрлі форма бол- ғандьіқтан, мағыналарында сәл де болса, айырмашы- лықтзр бар. Ол айырмашылық мынаған саяды: егер сөйлеуші (субъект) амалдың (істің) тікелей басы-қа- сында болса, жетекші етістікке -йын деді форманты қо- сылады: егер сөйлеуші амалдың (істің) тікелей басы- Қасында болмай, іс кезеңдерінің басталуы я аяқталуы оның (субъектінін) көргенінен, естігенінен, білгенінен (сезгенінен т. б.) бүрын (тыс, сырттай) болған болса,. онда жетекші етістікке -йын депті форманты косылады. Мысалы: жаңбыр басылайын деді; жаңбыр басылайын депті; су бітейін деді; су бітейін депті дегендердін негіз- 271 гі тура (төл сөз үлгісіндегі) мағынасында да, көмекші кызметіндегі мағынасында да осы ерекшелік бар. Ескерту: -йын деді формзнтының мағынасына -й (а, -е) бастады форманты мен -уға айналды деген тір- кестің мағыналары синоним бола алады. Мысалы: ол сескенейін деді — ол сескене бастады — ол сескенуге ай- налды т. б. Де етістігінен ербитін жалан формалардан да (деп, дей, дер, деген, дейтін, десе, демек т. б.), курделі форма- лардан да (-йын деп; -йын деген; -йын десе; -йын деп түр; -йын деп отыр; -йын деп жатыр; -йын деп жүр; -йын деп барады т. б. кажетінше толымсыз етістіктің еді, екен формаларымен тіркесіп, неше алуан күр- делі сараламалы (аьалитикалы) етістіктер мен аралас- қан күрделі суреттемелі (перифразалы) формалар жасалады. Ондай тәсіл — тілімізде әбден қалыптасқан, мейлінше кеп колданылатын үйреишікті тәсіл. Мысалы: (кел) деп еді; (не) десем екен; (не) дер екен десеңші; (бірдеме) дейтін екен; (көп оқы) дейтін еді; (мақала) жазайын деп едім т. б. Сонымен, де етістігінің функциясы аса күрделі, қыс- қаша топшылағанда, ол мынадай: Де етістігі, біріншіден, жеке сөзді я сөз тіркесін болсын, жеке сөйлемді я бірнеше сөйлемді болсын, қыс- қа я ұзақ лебізді болсын, олардың мағыналарыи да, фор- маларын (байланыстарын) да бұзбай сақтап, сол кал- пында аудармай айтуға (беруге) дәнекерлік етеді; екін- шіден, айтылмаған көкейдегі, көңілдегі, ойдағы сөзді я олардың мазмүнын жарыққа шығаруға дәнекер болады («Қарайғанға қараймын ңабан ба деп, қамиіылаймын атымды шабам ба деп» немесе «Жоғары үиісам, түлкі өр- леп құтылар деп, ңанды көз қайқаң қағып шықса аспан- ға» дсгепдерді алыңыз); үшіншіден, бүл етістіктің әр килы грамматикалық формалары (мысалы: деп, дей, де- гелі, дейтін, дер, деген, демек, дескен, дегенде...), әдетте, белгілі бір формада жүмсалатын жеке сөзді я сөз тірке- сін жетектеп әкеліп, мағынасын нақтыландырып, байла- нысын жымдастырып, сөйлемнің бір мүшесі етуге дәне- керлік істейді (Асан деген бабамыз ел мүңын көп оііла- ғандықтан,, Асанцайғы деп аталған екен); төртіншіден, езінен бұрынғы көсемше және басқа формалармея тіркесіп, етістіктің әр алуан форманттарының қалыпта- суына себеп те, негіз де болған (-ып қал; -ал сал...); бе- 272 інШІДен> көптеген түрақты тіркестерінің қалыптасуына да ол тіркестердің сөйлеу тілінде колданылуына да дә- некер болған. ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ Етістіктің жалпы лексика-семантикалық сипаты мен иіорфологиялық құрылысы жөнінде жоғарыда берілген мәліметтер оның формаларынын. жүйесіне тән сыр-си- паттарды түгел ашып бере алмайды. бірак оларды анық- тауға, саралауға кажетті негіз етерлік, таяныш санар- лыК материал бола алады. Ал етістік формаларының жүйесін айқындау үшін, сол жүйеге енетін формалар- дың негізгі грамматикалық сыр-сппаттарын ашып алу қажет. Өйткені ол жүйе етістіктін. арнаулы формалары- нан күралады. Формалардың ерекшеліктері олардың се- мантикалық және морфологнялық сипаттарын анықтау нәтижесінде ашылмак. Грамматикалык формаларының көптігі мен мазмұ- нының байлығы жағынан және қызметтерінін карымды- лығы мен сан-салалығы жағынан етістіктер тіліміздегі сөз таптарының жүйесінде төтеише орын алады. Етістік- тін бұл төтенше орны, біріншіден, оның формаларынын бәріке де тән, бәріне де ортақ, бәрінде де болатын жал- пы сппаттарымен, екіншіден, сол формалардың өзді-өз- деріне ғана тән, өзгелерінде жоқ жалкы ерекшеліктері- мен байланысты. Өйткені етістік формаларының бәріне тән, бәріне ортақ, жалпы сипаттары оларды (формалар- ды) етістік деп аталатын үлкен категорияның айнала- сына шоктайтын жалпы белгі болса, әр формаға тән жалқы ерекшеліктер оларды (формаларды) алды-ал- дына саралап, бір-бірінен ажырататын семантикалық және грамматикалық сипаттарының көрсеткіші есебінде Кызмет етеді. Етістік негізі, кашан да болсын, өзіне лайықты, үй- рекшікті болып, әбден қалыптасқан арнаулы косымша- лары косылғанда ғана тиісті киімін (жамылышын) киіп, дербес лексика-семантнкалык мәніне ие болып, грамма- тикалық қызметін мүлтіксіз атқаратын формаға айна- лады. Өйткені етістік косымшалары әрбір семантика- грамматикалык топтың (форманың өзіндік сипаттарын), ерекшеліктерін ашады. Ендеше, етістік формаларында Жалпы қасиет те, жалкы қасиет те болады. Олардың 273 .алды-алдына сараланатын жалпы қасиеттеріпен бір-gj рін толықтырып, бірімен-бірі селбесіп, өз ара ұштаса тын жалқы касиеттерінен бүтін сөз табының —■ етістікк( тәи барлық сыр-сипаттары кұралады. Солай болса, етіс тік формаларының түр-түрін, олардыц мағыналары меі, қызметтерін анықтау — етістікке қатысты сез формала- рын жан-жақты етіп талдау, білу, баяндау болмакшы Осы түрғыдан қарағанда, талданылмақшы етістік фор. маларының жүйесі төмендегі грамматнкалық категория- ларға бөлінеді. Етістік негізі. Қимыл атауы категориясы. Салттық және сабактылық категориясы. Етіс категориясы. 5 Болымдылық және болымсыздык категориясы. Амалдын өту сипаты категориясы. Есімшелер категориясы. Қөсемшелер категориясы. Рай категориясы. Шак категориясы. Бұл категориялардың әркайсысының мазмүны мен 'формалары, сондай-ак, қызметтері төменде алды-алдына ібаяндалады. § 88. ЕТІСТІК НЕГІЗІ Етістікке тән грамматикалық (параднгмалык, кате- гориялық) формаларға да, етістіктен жасалатын бар- лык. басқа сөз таптарына тән туынды формаларға (есім және баскаларына) да түп таяныш я туп негіз есебінде -қызмет ететін етістік-тұлға (единица) болады. Тілі- мізде осындай грамматикалық (категорнялык) форма- „ларының бәріне де, сондай-ақ етістіктен жасалатын бас- ка да сөз таптарына тән формаларға да түп нұска, тая- ныш болатын ерекше түлға і(единица) бар. Осы түлға ,'етістіктің негізі деп аталадьц Бүл түлға (единіша) тек \пексикалык. негіз ғана емес; грамматикалық тұлға ре- тінде саналады. Бүл түлға қашан да болсын, сөйлеуші адамның тыңдаушы адамға амал-әрекетті жүзеге асы- -руды нүсқай, сұрай, екінші сөзбен айтқанда, бүйыра, өтіне айту семантикасын білдіреді. Мысалы: айт, оқы, жаз, кел, бар, тур, жүр, тыцда. Сыртқы қүрылысы мен қүрамы жағынан етістіктер- .діц негіздері жалаң да және күрделі де болады. Мыса- лы: ал, аш, ая, бар, бас, күл, күт, көр, қос, қоры, нан, 274 таСы, тер, сал, сен сана дегеидер — жалан түбір негіз- яер де, абайла, арала, ақылдас, бағала, жылтыра, зыр- кЫРа. көмектес, маііла, сақта, сырлас, тағайында,— де- ігенДсР — жалаң туынды негіздер. Ал, кемі екі я онаи да кеп сөздсрден күралатыи күрделі негіздерге: абай бол, сійғай сал, жәрдем ет, алып бер, жаза сал, бас-көз бол. цөз жібер, демеп жібере қой. қүлақ сала жүр сияктылар жатадн. Сонымен^ қүрылысы мен құрамына карай етістіктер- ді жалаң және күрделі деп бөлуіетістік негіздерінін осындап пұскаларына байланысты туадьг. Жалаң етіс- гіктін ле. күрделі етістіктіц де лекстіка-семантпкалык мағынасы осы негіздерге байланысты болады; сьз ту- дыратын қосымшалар да, форма тудыратын косымша- лар да, грамматнкалық мағына тудкратын (білдіретін) косымшалар да осы негіздерге жалғанады. Ал етістііс негізі әрдайым бүйрық (тілек, өтініш т. б.) мәмін біл- діреді, демек. бұйрық райдыц екінші жағынып апайы түріндс тұрады (сен ал; сен жаз; сен тыңда, сек орна- лас; ссы көмек бср, сен жәрдем көрсете жүр т. б.) Етістіктін. салттык, сабақтылық семантикасы да осьг негіздерге карап апықталады. А4ысалы: ал, айт, ая. ара- ла, бсійла, баста, орна. күл, күт, түзда, алып бер, жаза сал СИЯК.ТЫ негіздср кімді? нені? деген сүрауға жауап ’беретін табыс жалғаулы сөздерге сабақталып түрады. Ал, бар, күл, қажы, сен, ақылдас, аралас, жаркыра, желбіре, зырла, орнық, бас и, бас-кез бол, көз жібер сиякты нсғіздер табыс жалгаулы сөздерге сабакталмай, өздерін салт үстайды. Етістікке тән төл формаларды жасауға да, етістіктен туатын есім формаларын жасауға да осы негіз арқа сү- йейтін таяныш есебінде кызмет етеді. Етістіктіц семан- тика-грамматикалык категорияларына тән формалар- Дын. бәрі де негізге жалғаиатынын жалаң етістік пен күрделі етістіктердіц төмендегі нұсқаларынан көруге бо- лады. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|