Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd
жүктеу/скачать 10,2 Mb. Pdf көрінісі
|
Жүнісбеков
| Бейүндес тіркестер
Қазақ тіліндегі орфографиялық дыбыс тіркестерінің көбісі қазақ тілінің үндесім (үндестік) заңына байланысты. Өйткені қазақ тілінің емле ережелері қазақ сөзінің айтылымындағы ерін үндесімін (қанша- лықты анық естіліп тұрса да) ескермейді. Сондықтан ерін үндесімі бар 217 сөздердің бәрінде орфографиялық тіркес жүреді. Мысалы, үштік, түл- кі, өзге, ұстын, орындық т.б. Бейүндес тіркестер болып келетін сөздер өте көп. Соның ішінен жоғарыдағы күлкі сөзінің артикуляциялық тұрқын талдап көрейік. Негізгі мәселе үндесімге байланысты болғандықтан, сөз құрамын- дағы дыбыстардың бәрінің артикуляциясын анықтап алуға тура келеді. Оның үстіне ерін қатысына байланысты еріндік-езулік белгісін әрқа- шан ескеріп отыруға тура келеді. Сөз басындағы к дауыссыз дыбысы: тіл ортасы арқылы жасала- ды; тілдің ұшы мен тіс өзара тоғысады; дауыс желбезегі қатыспайды (тербелмейді). Оның үстіне ерін дөңгеленіп тұрады. Сонда ол жасалу орнына қарай тіл ортасы, жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы, дауыс қа- тысына қарай қатаң (тек салдыр), ерін қатысына қарай еріндік болып айтылады. Дауыссыздың моделінде осы белгілердің бәрі бөлектеніп көрсетілген. Одан кейінгі дауысты дыбыс: тіл ортасы арқылы жасала- ды; тілдің орта тұсы ауыз қуысында жоғары жатады; ерін дөңгеленіп тұрады. Сонда дауысты тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы, тіл- дің тік қалпына қарай қысаң, ерін қатысына қарай еріндік болып айты- лады. Дауыстының моделінде жасалым белгілер ерекшеленген. Келесі дауыссыз: тілдің ұшы арқылы жасалады; тілдің ұшы тіспен тоғысып, екі жаны жуысып айтылады; дауыс желбезегі мол тербеледі (салдыр- дан дауыс басым); ерін дөңгеленіп тұрады. Сонда дауыссыз жасалу орнына қарай тіл ұшы, жасалу тәсіліне қарай жанама жуысыңқы, да- уыс қатысына қарай үнді, ал ерін қатысына қарай еріндік болып айты- лады. Дауыссыздың еріндік және өзге артикуляциялық белгілері мо- дельде анық көрініп тұр. Сөздің артикуляциялық тізбегінен көрініп тұрғандай, аталған үш дыбыс та еріндік болып айтылып тұр. Басқаша айтқанда, дыбыстардың ерін үндесімі сақталып келе жатыр. Ал енді келесі екінші к дыбысына келгенде дауыссыз еріндіктің орнына езулік болып кетті. Алғашқы к дауыссызымен өзге белгілері бірдей. Сонда дауыссыз жасалу орнына қарай тіл ортасы, жасалу тәсіліне қарай тоғы- сыңқы, дауыс қатысына қарай қатаң, ал ерін қатысына қарай езулік. Соңғы дауысты да езулік болып тұр. Сонымен сөздің алғашқы бөлігі еріндік, екінші жартысы езулік бо- лып шыға келді. Сөздің мұндай айтылым үлгісі қазақ тілінің айтылы- мына жат үлгі. Соған қарамай, орфографиялық нұсқа сөздің еріндік езулік қалпын жазба үлгісі ретінде бекіткен. |