Қазақстан тарихы Сессия жауаптары(Админ-11) 1)Қазақстан аумағындағы тас ғасырының археологиялық ескерткіштері


) Абылайдың Жоңғармен, Қытаймен, Ресеймен қарым-қатынастары



Pdf көрінісі
бет28/66
Дата14.12.2023
өлшемі1,02 Mb.
#197057
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   66
Байланысты:
àçà ñòàí òàðèõû Ñåññèÿ æàóàïòàðû(Àäìèí-11) 1) àçà ñòàí àóìà ûíä

41) Абылайдың Жоңғармен, Қытаймен, Ресеймен қарым-қатынастары 
1711 жылы «кан ішер. Абылай ханнын баласы Уали султаннын шанырагында казак тарихында улкен 
орын ал ган бала дуниеге келген, онын азан шакырып койган аты - Әбілмансұр болатын. Калмактар 
Туркістанды алып, Уали ханды өлтіріп, онын 13 жасар ұлы Әбілмансұрды туткын- дагы баска 
адамдармен бірге Хиуа базарына апарып кулдыкка сатпакшы болды. Осы жерде ол туткыннан 
кашып елге келiп аукатты адамдардын малын баруга жал- данды. Үйсін Төле бидін түйесiн, одан 
сон Дәулеткелді бай- дын жылкысын бағады. Ұйпа-тұйпа болып жүргенi үшiн жұрт оны Сабалак деп 
атаған. 1731 жылы Сабалақ ауыл адамдарымен бiрге калмақтарға қарсы шайкаска катысып, өзінің 
асқан ерлігі, батылдығымен көзге түседi. 1734 жылы улкен бір ұрыста «Абылай, Абылай!>> деп 
ұрандап, жігіттерге жігер беріп, жаудын тобына ұмтылған ол кал- мактардың әскер басшысы 
Шарыш батырды жекпе-жекте өлтіреді. Атой салып шайкаска үш рет кiрген ол ұрыста жауды 
талқандап, жеңіске жетуге үлкен еңбек сіңіреді. Әбілмәмбет хан жаудан жеңіспен оралған 
Сабалақтың өз туысы екенін түсінеді. Риза болған ол оған <<Абылай» деп ат беріп, хандык тагын 
ұсынады. Абылай есiмiн алган Са- балак хан болудан бас тартып, Әбілмәмбет кайтыс болғанға дейiн 
сұлтан дәрежесінде бас акылшы, кенесшiсi болады.1745 жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан 
Серен еліп, оның мираскорларынын арасында хан тағы үшiн та- лас, кескілескен тартыс басталады. 
Ең әуелі оның орнына 19 жасар ұлы Цэван Доржи отырды. Осы орайда көрші жаткан Цинь 
империясы жонгарларга карсы кайта-кайта соғыс ашып, жоңғар мемлекетін әлсіретеді. Міне, осы 
ала- сапыран, жанталас уакытты ұтымды пайдаланған Абылай казак жерiн жоңғар калмактарынан 
тазарту мақсатымен Оңтүстіктегі Телікөлдің маңына үш жүздің әскери жасак- тарын жиып, Түркістан 
мен Сыр бойындагы калаларды азат ету жорыгына аттанады. Бұл үш жуздiн коян-колтык басы 
косылган алгашкы жорыгы едi. Осы жорыкта ерен ерлiгi, жойкын батырлығымен көзге түскен 
Қанжығалы Богенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры Буры- бай, Уак руынын батыры 
Баян, шапырашты Наурызбай, шакшак Жәнібек т. б. өз есiмдерiн ешпес данкка беледі.Абылай бол 
жорықта қазақ әскерлерiн уш топка белдi. Онын бiрiншi тобын Қанжығалы Бөгенбай батыр баскар- 


ды. Оган атакты Үмбетей жырау косылды. Бегенбай баск- арган 10 мың әскер колы Түркістанның 
Солтустiк жагына, Созак бекінісіне барып бекінуге тиісті болды. 
Екiншi колды Жәнібек батыр баскарды. Ол Сыдария- нын төменгі сағасына карай бет түзеді. Оған 
Тәтіқара жы- pay косылды. 
Үшінші, негiзгi колды Абылайдын өзі баскарды. Жо- рыкка катынаскандар Шиелі, Жанакорган 
бойымен Түрк- iстаннын күнбатыс жағына карай жылжыды. Бул топка казактын атышулы 
батырлары Кабанбай, Баян, Сырым- бет, Малайсары, Жанузак, Жәпек, т. б. кiрдi. Букар жы- pay 
наукастанып келе алмагандыктан, топка 17 жасар Кетеш акын косылды.Бұл соғыс екі айға созылды. 
Казак әскерлері Жанакор- ганды, Шымкенттi жаудан тазартып, Түркістанға таяп бар- ды. Бөгенбай 
баскарган әскерлер Созак пен Сайрамды бо- сатты. Батыр Баян Талас өзеніне тақау барды. Жәнібек 
батырдың әскерлерi каракалпак жерiн босатып, калмактар- ды Сырдын жогаргы сагасына 
шегіндірді. Амалы таусыл- ган Цэван Доржи Абылайдан бiтiм сұрауға мәжбүр болды. 
Келiсiм бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент калалары Казак хандыгы карамағына өтті. 
Түркiстан кала- сы туралы мәселе кейiнiрек шешiлетiн болды. Абылай бул тудын амалын істеді. Ол 
Ресеймен карым-катынасты да ұлғайтты. Абылай хан казак жерiн, казак халкын көршілес күшті 
елдердiн /Ресейдiң, жонгарлардын, Кытайдын/ кауп- iнен коргап калуга улкен еңбек сiңiрдi. 
Батырлығы, ұйым- дастыру шеберлігі, саясатшылығы аркасында казак халкы- нын елдігін сақтау 
үшін көп жұмыс тындырды. 
1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейiн, Түркістан- да Кожа Ахмет Иассауидын мешiтiнде хандар 
мен сұлтан- дар бас косып, Абылайды ак жылкы сойып, ак киізге орап, Орта жуздiн ханы етiп 
көтердi. Бiрак Абылай өзін казак- тардын үш жузiнiн ханымын деп есептеді.
Көптеген халықтық эпостарда және жырларда Абылай ханнын iс- әрекеттері жарқын суреттелген. 
Ол XVIII ғ. қазақ халқының ұлы билеу- шісі ретінде қарастырылады. 30 ж. бас- тап ол көрші елдермен 
келісімдерге катысып, казактардын негiзгi әскери жорыктарын баскарды. 
[1740 ж. Абылай жонгар мемле- кетімен бейбiт келiсiмге келiп, казак- тарға Сырдария манындагы 
калалар- ды кайтарып береді. 60-ж. ол Ресей және Қытаймен дипломатиялык байланыстар 
жасайды және оларды бiр-бiрiне карсы пайдалана отырып, өзінің жерін көршiлерiнен қорғап калу 
саясатын жүргізді. Оның XVIII ғ. ортасындағы белсенді сырткы сая- саты Ресейдi ойландыра бастады. 
Абылайдын сырткы саяси кызметiн анду максатында отаршылдык әкiм- шілік жергілікті 
губернаторларға бір- неше тапсырмалар береді. Орынбор губернаторы А. Давыдовка берілген шет 
iстер Коллегиясы тапсырмасын- да ..... Улы Императордын жарлығын орындауда басты және 
манызды iстер мыналар: 1. Абылай сұлтанның Орта кыргыз-кайсак ордасындағы ешбір окиганы 
кагыс жiбермеу, бакылау...>> айтылган. (1759) туралы 
Абылай ханнын көреген және ер- журек саясатынын аркасында XVIII ғ.көшпелі этностардың iшiнде 
казактар алдынғы орынға шықты. Осы кезенді Ш. Уәлиханов былай бағалайды: «Қа- зактардын 
аңыздарында Абылай кере- мет жоғары орын алады, Абылайдын ғасыры қазақтын ерлiк ғасыры 
болып табылады». 
Казак хандарының iшiнде Абы- лайға дейiн де және одан кейiн де ешбір хан мұндай шексіз билікке 
ие бола алмады. Абылай Қазақстанда және одан тысқары жерде көреген әрi акылды саясаткер 


ретiнде танылды. зак- Корыкпайтын жау жүректігі, даныш- тар- пан көрегендігі, әскери акыл-
айласы, сей бойындағы күш-куат, өткір ойы, да- рынды дипломат болганы онын бүкіл казак 
когамын билеуге лайыкты ка- сиеттері еді. Онын дипломатиялық кабiлеттiлiгi, жеке басының ерлігі 
мен F. батылдығы күрделi заманда айқын көрiнедi. Абылай мұсылмандық білім алған, сауатты ел 
билеушiсi болды. 
1755-1757 жж. Қытай Жоңғарияны жаулап алып, содан соң Қазақстан- ip- нын шекарасына 
жакындайды. Оған op себеп казактын көсемдері Абылайдын бастауымен жеңiлген жоңғарларды 
колдап тұрады. Олар калмактардын сонгы ханы Әмірсананы Қытайға ep бермей, кайта Кытай 
әскерлерiне соғыска катысады (1756 ж.). P Казак билеушiлерi жонгар мемлеке- тiн сактап калуды 
көздеді, өйткені ол Казакстан мен Қытай арасында калка ретінде еді. Абылай бастаған қазақ 
көсемдері жоңғарларды колдауға тырысты, олар калмактардын сон- ғы ханы Әмірсананы 
кытайларга ус- тап бермедi, тiптi кытай әскерлері- не карсы тұруға да мәжбүр болды (1756-1757 
жж.). Казак билеушiлерi Казакстан мен Қытай арасындағы буферлік роль аткарган осы мемлекет- тi 
сактап калуга умiт артты. Жоңғар мемлекетiнiн кұлауы аймақтағы сая- си ахуалды түбегейлі өзгертті. 
Орта және Ұлы жүздер баскыншылык жоспарды көздеген Цинь империя- сынын Казакстанга 
катысты орасан зор агрессиясына бетпе-бет келдi. 1756 жылдың көктемінде Абылайға Әмірсананы 
ұстап беруді үзілді-ке- сiлдi талап еткен грамота жiберiлдi. Казак колбасшыларының пiкiрлерi екiге 
бөлiндi, алайда Абылай батыл бағыт ұстанып, Қытай талабынан бас тартады. 1756 ж. жазда 
Қазақстан террито- риясына маньчжур генералдары Ха- даха мен Дардана бастаган Цин ар- миясы 
басып кiредi. Казак пен Қытай арасындагы алгашкы соғыс 1756 ж. мамырында Шаған Оба 
ауданында болды. Канды шайкастан кейiн ка- зактар батысқа қарай шегінді. Келесi iрi шайқас 
Жарлы өзенінің бойын- да Қарқаралы тауларында болды. Осы шайқаста 500 казак еледі. Ше- 
гiнгендерді өкшелеген Кытай әскері Нұраның жағалауына дейiн жетiп, бiртiндеп батыска карай 
жылжи бе- редi. 1756 ж. күзде Абылай Баянауыл тауларында әскер жинап, Баянауыл-дан батыска 
карай Шідерті өзенінің бойындагы болган кезекті шайкаста Цинь әскерлерін орасан зор шығын- га 
ушыратты. Шайқас болған жердi казактар 

Шүршіт кырылған» деп атады. Қазанда Нияз тауынын 
бау- райында қытайлықтардың Бөгенбай батырдын жасақтарымен шайкасы болды. Казак 
жасактарымен болган көптеген кақтығыстар мен олардын тегеурінді карсылығы циндіктердін 
бастапкы, суык тускенге дейiн өзінің екі әскерін косу туралы жоспарын тас-талқан етті. Цинь өкіметі 
ора сан зор шығындарга, азык-туліктің жетiспеушiлiгiне және катал кыстың түсуiне байланысты 
өзiнiн әскерлерін Казакстаннан керi шакыртып алуға мәжбүр болды. Кытай және орыс 
мұрағаттарынын мәлiметтерiне кара- ганда, батысқа аттанған 20 мындык Кытай әскерінен 3 мыңға 
жуығы гана кайта оралған. 
Алайда, 1756 ж. аяғында әскери кимылдар жангыртылды және жон- гариянын территориясына 
ауысты. 1757 ж. жазында Цинь әскерлері Тарбағатай таулары аркылы казак жерлеріне басып кіреді 
және осы жерде Аягөз манында казактардын кытайлыктарга карсы сонгы шайка- сы болды. Бұдан 
кейін Қазақстан мен Кытайдын карым-катынасы территория және сауда мәселелері- не байланысты 
болды. XVIII ғ. 60- 70 жж. казактар жоңғарлардан азат етілген өз жерлерi үшiн тегеурінді 
күрес жүргізді. Алтай, Тарбағатай тауларындагы ескi коныстарына ал- дымен керей және найман 
тайпалары, ал Жетісуға үйсін одағы ұмтылды. 
XVIII ғасырдың екiншi жарты- сында Абылайдың ішкі саясаты орта- лык билікті нығайтуға 
бағытталды. XVIII ғ. 30-ж. дағдарыстан кейін сұл- тандардын рөлін көтеру онай емес еді. Абылай 
улкен кауымдарды ұлыс жүйесімен баскаруды енгiзуге тырыс- ты. Абылай хан үш жүздің негiзгi 
бөлiгiнiң басын кайта құрап, казак мемлекеттiлiгiн жаңғыртты. Орталык билікті күшейтуде Абы- лай 
ханнын жасаған екiншi бiр ша- расы өз дәуіріндегі беделді, өнерлі жеке тұлғаларга сүйену болды. 
Абы- лай ханнын жанында XVIII ғ. ұлы жыраулары Бұхар жырау, Үмбетей, Тәттiкара; батырлардан 


Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, атақты билер Ұлы жүздегі Төле би және Орта жүз- дегі Қазыбек 
биді көруге болады. Осы және баска да шаралар мыкты орталықтанған мемлекет құруға не- гiз 
болды. Абылай хан (1771-1781) казактын мемлекеттiлiгiн сактап, бе- рік ұстау үшін данышпандык 
саясат жургiздi. Абылай ханнын белсенді iшкi және сырткы саясатына байла- нысты Казак хандығы 
мықты және біртұтас мемлекетке айналды.1781 жылы ерте көктемде Абы- лай хан кайтыс болды 
және ол Түр- кістанда Кожа Ахмет Йасауидін ке- сенесiне жерленеді. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   66




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет