Азат елдің ономастикасы – мемлекетіміздің рухани қазынасы атты ғылыми-тәжірибелік конферецияның материалдары

100 
 
8.Детская  энциклопедия.  Том  1.  Аркалык  –  город  сильных  и  стойких  духом  людей.  Под 
общей редакцией Е.С.Цвентух. – Костанай, 2005. – 314 с. 
 
 
ДЕШТІ-ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ «ҚЫПШАҚ» ЭТНОНИМІ 
 
Исенов Ө.,  тарих ,.ғылымдарыныңм.кпндидаты., Қостанай мемлекеттік 
педагогикалық институты доценті 
Қалиев Д.,  тарих магистрі Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 
Қостанай қаласы 
 
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: 
«Туған  жердің  әрбір  сайы  мен  қырқасы,  тауы  мен  өзені  тарихтан  сыр  шертеді.  Əрбір  жер 
атауының  төркіні  туралы  талай-талай  аңыздар  мен  әңгімелер  бар.  Əрбір  өлкенің  халқына 
суықта  пана,  ыстықта  сая  болған,  есімдері  ел  есінде  сақталған  біртуар  перзенттері  бар. 
Осының  бәрін  жас  ұрпақ  біліп  өсуге  тиіс»  [1],  деген  болатын.  Осыған  орай,  айтпағымыз 
адамзат  қоғамы  даму  барысында,  қарқынды  шаруашылық  әрекеттердің  нәтижесінде 
географиялық ортаға айтарлықтай ықпал етті. Тіршілік үшін күрес барысында адамзат, оның 
ішінде  қазақ  қоғамы  өзіне  қажетті  ресурстарды  игеруге,  табиғи  ортамен  «түсінісе»  өмір 
сүруге бейімделді. Олар ғажайып Еуразиялық дала кеңістігінде табиғатпен өзара түсіністікте 
тіршілік  етуге  қол  жеткізді.  Қазақ  халқының  осы  көп  ғасырлық  тәжірибесі  географиялық 
атауларда - топонимдерде кеңінен сақталған. 
Тарихи  уақыт  аралығында  дәстүрлі  мал  шаруашылығына  қажетті  жануарлар  мен 
өсімдіктердің  жеке  түрінің  ареалын  анықтау,  ландшафт  өзгерістерін  зерделеу,  табиғат  пен 
табиғи  ресурстарды  қорғау  сияқты  күнделікті  туындайтын  іс-шаралар  географиялық 
нысандардың айырым белгілері болып табылатын атауларды өмірге алып келді.  
Топонимдер  шығу,  пайда  болу  тарихы  ең  алдымен  халық  тілінің  байлығына,  әрбір 
тарихи дәуірдегі қоғамдық өмірдің құрылысына, оның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, 
ел-жұрттың  кәсіби  тірлігіне,  мемлекеттің  дамып  өсуі  мен  елді  мекендердің  сан  жағынан 
артып, молая түсуіне тікелей байланысты болып отырады. 
Жеріміздің мыңдаған атаулардың шығу, пайда болу, дамып өсуі – бір ғана дәуірге тән 
емес, талай ғасыр, тарлан дәуірлердің куәсі, біздің заманға жеткен бай қазына, асыл мұрасы. 
Қазіргі қазақ жерінде сан қилы тарихи оқиғалардың болып өткені, бұл қасиетті де, құдіретті 
жерімізді  талай  ұлыс,  тайпа,  ел,  халықтың  жайлап,  мемлекет  құрып,  ғұмыр  кешкендігі 
тарихтан мәлім. 
Нақты  тарихи  кезеңде  және  табиғи  ортада  қалыптасқан  қандай  да  болмасын 
географиялық 
атаулардың 
көпшілігі 
жергілікті 
жердің 
физикалық-географиялық 
ерекшеліктерін сипаттайтын құнды тарихи мәліметтер болып табылады. Осы тұрғыдан алып 
қарағанда,  көшпелі  қазақ  қоғамының  сан  ғасырлар  бойы  табиғатты  пайдалану  барысында 
жинақтаған  географиялық  білімі  шаруашылықты  тиімді  ұйымдастыруға  негіз  болды. 
Қазақстанның  жер-су  атаулары  ұлттық  тіл  мен  этникалық  мәдениеттің  құрамдас  бөлігі 
ретінде танылып, халықтың тарихи жадынан үлкен орын алды.  
VІ-VІІІ  ғасырларда  Іле  бойында  Батыс  түрік  қағанатының  астанасы  болғандығы,  ал 
VІІІ-Х ғасырларда Қарлұқ мемлекеті, одан соң оғұздардың ІХ-ХІІ ғасырларда өмір сүргені, 
ХІ-ХІІ  ғасырларда  қимақтар  мен  қыпшақтардың,  ХІІІ-ХІV  ғасырларда  моғол  үстемдігі,  Х-
ХІІІ  ғасырлардағы  қыпшақ  бірлестігі,  яғни  Дешт-и  қыпшақ,  кейіннен  Жетісу,  Талас 
өңірлерінің Моғол мемлекеті қол астында болуы мындаған жер-су аттары арқылы өз іздерін 
қалдырып отыр. Бұл атаулардың ішінде тарихқа дейінгі, яғни біздің дәуірімізге дейінгі жер-
су аттары мен ерте орта ғасыр, ортағасырлық көне атаулар көптеп кездеседі. 
Жер-су  аттарының  тіл  білімі,  тарих  және  география  секілді  ірі  үш  ғылым  саласының 
түйіскен  жерінен  шығуы  оның  күрделі  сала  екенін  көрсетеді.  Топонимдерді  зерттеудің 
ғылыми  маңызы  жоғары.  Жер,  су,  теңіз,  өзен,  көл,  таулардың  жалқы  атаулары  сол  жерде 

101 
 
ертеде өмір сүрген халықтың тілінен алынған. Бұл атаулар әлгі халықтар басқа жаққа кетіп, 
орнына басқа халық келсе де, алғашқы қалпында сақталып, ғасырлар бойы өмір сүреді десек, 
онда ол тарихы күрделі қазақ қоғамының құрамдас бөлігі болып табылады.. 
Топонимика  –  географиялық  атаулар  туралы  ғылым.  Топонимика  қазіргі кезде  дербес 
ғылым  саласы  ретінде  қалыптасып  қалғанымен,  ол  әуел  бастан  тіл  білімі,  тарих  және 
география  ғылымдарына  тәуелді  болып  келеді.  Жер-су  аттары  осы  аталған  үш  саланың  да 
зертеу нысанасы болып саналады. 
Бүгінгі  таңда  егемендігімізді  алып,  тәуелсіз  елге  айналған  шағымызда  өз  билігіміз 
өзімізге  дара  тиіп,  төл  тарихымызға  ден  қойылып,  ақтаңдықтар  ашылуда,  жаңа  тарихтар 
жазылуда.  Сол  жаңа  тарих  ортамызға  қазақ  халқының  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып 
Дулатов,  Мағжан  Жұмабаев,  сынды  азаттық  үшін  күрескен  кемеңгер  азаматтарын  қайта 
оралып, елімен қауыштырды.  
Тарихшылар  көтерер  жүк  өте  ауыр.  Олардың  алдынан  құм  жұтқан  қазақтың 
қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ. Жер атауларының тарихы да тұтас елдің 
тарихымен  сабақтас,  өз  кезегінде  жеке  адамдардыңда  тарихынан  бөліп  алып  қарауға 
болмайды. Тарихтағы жеке тұлғалар сияқты әр жердің да қалыптасуы, даму немесе құлдырау 
кезеңдері  бар.  Талай  кезеңдерді  басынан  өткізіп  отырған  өңірдін  бірі  –  Дешті  Қыпшақ 
даласы. 
Дешті  Қыпшақ  даласының  нақтылы  тарихи  географиясына  арналған  зерттеулер  жоқ 
болғанымен,  осы  тақырыпқа  байланысты  көптеген  мәселелер  жанама  қарастырылған 
еңбектер бар.  
Сондықтанда  Қыпшақ  тарихы  деп  халықтардың  қалай  тіршілік  еткенін,  олардың 
өмірінде  қандай  өзгеріс  болғандығын  адамзаттық  өмір  сүруі  қалай  өзгеріп,  бүгінгі  күнге 
қалай  жеткенін  зерттеу  қажеттілік.  Аймақтың  өмірі,  тағдыры,  ол  туралы  өңір  қандай  да 
болмасын өлкемен тығыз байланысты, сабақтас. Зерттеу нысаны болып отырған тақырыптың 
өзектілігі  –  Қыпшақ  даласында  орнаған,  ондағы  мекен  еткен  халықтардың  баспанасы, 
орталығы  болған  аймақтардың  бұрынғы  да  бүгінгі  тарихын,  оның  әлеуметтік  – 
экономикалық  және  мәдени  дамуын  терең  зерттеп,  таразылау  мен  сараптау  арқылы 
аймақтардың қазіргі кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде. 
Қыпшақ  даласын  географиялық  ерекшелейтін  зерттеу  тарихнамада  толыққанды  және  
арнайы  зерттеу  нысаны  болған  емес.  Дегенменде  осы  зерттеліп  отырған  мәселенің  кейбір 
аспектілері  Қазақстанның  әлеуметтік-экономикалық  дамуын  қарастыратын  зерттеулерде 
қарастырылған. 
Қытай елінің атақты «Тарихнама» атты ескерткішінде: Крурана, үйсін, кужие, елдерін 
және  олармен  көрші  отырған  26  елді  орнықтырып,  түгел хундарға  қостық,  барлық  садақты 
халайықты  бір  елге  айналдырды  деп  жазылған  хатын  зерттеп,  Кужие  елін  «Үйсін  туралы 
зерттеулер» атты кітап автолары қыпшақ деп жүр» дегенді айтады [2]. Көне түркі тайпа аты 
ретінде  ол  орхон  жазбасындағы  Мойын  Чор  ескерткішінде:  түрк қыбчақ  еліг  йыл  олурмыс 
деген сөйлемде көрсетілген [3].  
Қыпшақтардың  тарихы  және  қыпшақ  этнонимінің  этимологиясы  жайлы  шығыс 
тарихшыларының,  орыс,  қазақ  тарихшылары  мен  филологтарының  зерттеу  жұмыстары 
жарық көрді. «Қыпшақ» этнонимінің этимологиясы жайлы Рашид-ад-дин, Əбілғазы Бахадур 
еңбектерінде,  «Оғызнама»  ескерткіштерінде  айталған.  Ортағасырлық  «Оғызнама» 
ескерткішінде:  Оғыз  қағанның  соғыста  өлген  бір  сардарының  әйелі  шіріген  ағаштың 
қуысында  босанып,  ол  баланы  Оғыз  хан  асырап  алып,  Қыпшақ  деген  ат  беріпті,  бұның  өзі 
түркінің  «қабұқ»  деген сөзінен алынған»,  - делінеді  [4]. Қыпшақты славяндар половцы деп 
атағаны  оның  көне  славян  тіліндегі  «полова»,  «половый»  деген  сөздерінен  шыққанын  А. 
Соболевский дәлелдеген. А. Пономаревтің «Кубан вне всякого сомнения восходит к одному 
корню  с  имеющимся  в  ряде  тюркских  языков  словом  «куба»,  что  означает  у  ногайцев 
бледный, серовостый, особенно близко по значению к русскому половый, казахское «куба» - 
бледножелтый,  так  казахи  называют  степь  «кубажон»  [5]  –  деген  пікірін  А.Əбдірахманов 
қолдай  отырып,  «қыпшақ»  сөзінің  түбірі  құба  деп  қарайды.  «Құба»  этноним  ретінде 

102 
 
Алтайдан  Балқарияға  дейін  кездесетінін,  «қыпшақ»  сөзінің  осы  күнгі  түрі  былай  өзгерген: 
құбашақ-құб(а)шақ-құбшақ-қыбшақ-қыпшақ қалыптасқан», - деген пікірге келеді [6].  Ғалым 
Қ.  Сартқожаұлы  қыпшақтар  тарихын  б.з.б.  ІІ  ғасырдың  басындағы  деректерге  тоқталған. 
Қыпшақтар – Хунну империясын орнатушы Модэ шаньюй солтүстіктегі бес тайпаны б.з.б. ІІ 
ғасырдың басында жаулап алып, Хуннудын қол астына енгізіпті. Солардың  ішінді (цюеше-
қыпшақ)  деген  бір  тайпа  болыпты.  Ежелгі  қытай  иероглифының  білгірі  Герхард  Карлгрен 
«кыйчаг»  деп  оқыған  екен.  Белгілі  түрколог,  археолог  ғалым  А.Н.Бернштам  «кыйчаг» 
этнонимін  жаңғыртып  «кыпчак»  деп  оқыған  екен  [7].  Ақас  Тәжуітов:  «Парсы  тарихшысы 
Рашид-ад-Диннің,  қыпшақтар  Оғыз  хан  басқарған  түркі  халқының  бес  бұтағының  бірі. 
Олардың  шығу  тегіне  байланысты  аңыз:  «Оғыз  хан  «Итбарақ»  атты  тайпадан  жеңіліп,  екі 
өзен аралағына қарай шегінеді. Дәл осы кезде ері ұрыста шейіт болған бір әйел толғатады да, 
шегінген елден еріксіз қалып қойып, ағаш діңіндегі  қуысқа тығылады. Мұны естіген  Оғыз: 
«Баланың  әкесі  жоқ,  сондықтан  жетімдік  көрсетпеймін,  асырап  аламын»,  -  дейді.  Балаға 
Қыпшақ  деп  ат  қояды.  Мұнысы  «Күбүк»  (қабық,  ағаш,  діңнің  қуысы)  деген  түркі  сөзінен 
шыққан.  Сол  ұлдан  қыпшақ  атты  ел  тарайды.  Он  жеті  жылдан  соң,  Оғыз  әлгі  Итбарақты 
жеңеді  де,  Иранды  тізе  бүктіріп,  отанына  оралады.  Кейінірек,  Итбарақтар  арасында  бұлақ 
басталған  кезде  Оғыз  Қыпшақтың  елін  әлгілердің  елімен  Жайық  өзенінің  аралығына 
қоныстандырады.  Содан  бастап  сол  өлке  қыпшақтардың  жаз  -  жайлауы,  қыс  –  қыстауына 
айналады» деген деректі келтіреді [8]. 
Əнес  Сарайдың  «Қыпшақтар.  Қыпшақтар  атауы  туралы»  атты  тарихи  тақырыпқа 
жазған мақаласында: «Жаңаша жыл санауымыздың VІІІ ғасырларының ерте тұсында Тоғыз-
оғыз  мемлекеттік  одағының  билеушісі  Ел-Етміш  Білге  қағанға  арналған  Могойн  Шинада 
немесе ғылымда Селенга тасы атанған жазуда «Түркі қыпшақтар 500 жыл биледі» деген сөз 
қашалғаның келтіреді. 
Қыпшақтар  туралы  жазба  дерек  Рашид-ад-Диннің  «Джами-ат-тауарихында»  кезігеді. 
«Қобыланды  батыр»  жырында  қыпшақтың  әз-әулие  арғы  атасы  Баба  Түкті  Шашты-Əзизді 
атаған [9].  
Жалпы «Қыпшақ» этнонимінің шығу тегін, мән-мағынасын іздестіріп, зерттеп-зерделеу 
барысында бұрын-сонды баспа беттерінде жарияланған тұжырымдарды салыстыра отырып, 
саралауға тура келеді. Бірқатар жәдігерлік туындылардан түркі халықтары мен олардың ру-
тайпаларының шежіресі,  шығу тегі,  этникалық төркіні аңыз-әфсана кейпінде өрбіп, ауызша 
тарап, түрленіп, құбылып отырғаны байқалады. 
«Қыпшақ»  атауына  қатысты  әфсана  Қ.Өмірәлиев  «Оғызнамадан»  өрбітеді.  Онда  ол: 
«Еділдің суынан қалай өтеміз?» - деп дағдарысып тұрған елге Оғыз ханның әскерлері ішінде 
бір өнері озық Ордабек деген жігіт жағада қалып, қалың ағаш ішінен талдарды кесіп, өзеннен 
өткізіп жібереді. Оғыз хан оған сүйсініп: «Ай-ай, сен осы жерге бек бол, «қыпшақ» деген сен 
бол!» -дейді, деген аңыздық пікірлерін түйіндейді. 
Мұндай  екіұдай  аңыздар  өзге  тайпаларлың  түп-төркінін  айқындау  барысында  жиі 
ұшырасады.  «Шежірелі  тарихтарда  бұл  тәрізді  қисының  тауып  қиыстырылған,  тындауға 
қызық, бірақ көңілге күдік туғызар жорамалмен жобаларды біз арғын, найман, үйсін, қырғыз, 
ноғай,  татар,  ұйғыр  т.б.  осы  сияқты  түркі  халықтары  мен  тайпаларының  аттарынан  да 
кездестірдік»,  - делінген Əбдуәлі  Қайдардың 2004 жылы шыққан  «Қаңлы»  атты кітабында. 
Ғалымның қыпшақтар тарихы жайлы ой-түйіні де назар аударарлық. «Қаңлы» атты еңбегінде 
қаңлының ұзақ тарихында қыпшақтармен болған әр алуан қарым-қатынасының жалпы қазақ 
тарихы үшін мәні зор мәселе екенің, олардың сонау көне заманнан бері-ақ басталған қарым-
қатынастарының  нәтижесінде  өзара  тоғысып,  бір-бірлерінен  алшақтап,  дараланып  кеткен 
кезеңдерінің  де  болғанына  тарихтың  куә  екенің  алға  тартады.  Олай  болса  қазақ  халқының 
этникалық  іргетасын  қалыптастыруға  атсалысқан  ірі  ру-тайпаларының  бірегейіне  қаңлы, 
үйсін, қыпшақ т.б. тайпалар жататына кім таласа алады» деген пікірі берілген [10]. 
ХІ  ғасырдың  орта  кезінен  Қазақ  даласында  Түрік  тайпаларының  жаңа  бірлестігі 
«Қыпшақ»  деген  атпен  тарих  тұғырына  көтерілді.  Қыпшақ  төңірегінде  тарихшы  С.М. 
Ақынжанов,  В.В.Бартольд,  Бичурин  (Иакинф),  Р.В.Голден,  Б.Е.Көмеков,  К.В.Кудряшев 

103 
 
қатарлы ғалымдар зерттеу жүргізді. Жошы ұлысы, Ақ Орда тарихын зерттеуші ғалымдардың 
ішінде  де  қыпшақ  тақырыбын  соқпай  өткені  жоқ.  Қыпшақтар  негізінен  түрік  топтарынан 
құралған саяси бірлестік болды. Қыпшақтар шексіз, шетсіз ұлан ғайыр далада иелік етті. 
Қазақ совет энцоклопедиясында: «Қыпшақ – (Еуропада – кумандар, Ресейде – половцы 
деп аталған) қазақ халқының құрамына енген ежелгі тайпалардың бірі. Тарихшылар, әдетте, 
ертедегі  қыпшақтарды  «таза  қыпшақ»  тайпаларының  өз  одағы  және  қыпшақтардың  «басқа 
түркі тайпаларымен қосылып, араласқан одағы» деп екі топқа бөледі. Махмұд Қашқаридың 
айтуынша,  ІХ  ғасырдағы  қыпшақтардың  рулық,  тайпалық  одағы  Йемен,  Сувар,  Қаңлы 
(кейінірек олар бөлініп кеткен), Қарабөрікті, Тоқсоба (мүмкін Тухси), Жете, Бөрілі т.б. рулар 
екен. Араб, парсы зерттеушілері сол кезде қыпшақтарға бағынған түрік тайпаларының бәрін 
қыпшақ деп есептеген», - деп жазған [11]. 
«Половцы  (кипчаки)  –  тюрко-язычный  народ,  в  ІІ  веке  –  в  южных  русских  степях. 
Кочевое скотоводство, ремесла. Раний феодализм. Совершали набеги на Русь в 1055 – начало 
ХІІІ  века.  Наиболее  опасными  были  нападения  в  конце  ХІ  веке.  Прекратились  после 
поражений  от  русских  князей  1103-1116  годах.  Возобновились  во  2-ой  половине  ХІІ  в. 
Разгромлены и покорены монголо-татарами в ХІІІ в. (часть перешла в Венгрию) [12].  
Қыпшақ  тарихына  қатысты  деректерді  белгілі  тарихшы  Б.Е.Көмековте  зер  сала 
зерттейді. «Қыпшақ» деген атаудың VІІІ ғасырда қолданылып, VІІІ-ІХ ғасырлар аралығында 
олар  Қимақ  мемлекетінің  қарауына  өткенің,  оларға  тәуелді  болғаның,  ал  өрлеу  кезеңі  ХІ 
ғасыр басталғанын, Ертіс пен Сыр аралығын иелік еткенін, «Дешті қыпшақ» деп аталған кең 
дала Ертістен Днепрге дейін созылғанын атап көрсетеді [13].  
Н.А.Бичуриннің пайымдауынша қыпшақтар тарих сахнасына б.д.д. ІІІ ғасырдың өзінде-
ақ белгілі болған. Түрік қағанаты құрылғанда қыпшақтар да соның құрамында болады. Бұл 
кезде  олардың  көпшілігі  Алтай-Саян  таулы  алқабында  қоныс  тепкен  еді.  «VІ  ғасырдың 
соңында  Түрік  қағанаты  екіге  бөлінеді  де,  Батыс  Түрік  қағнатының  орталығы  Жетісуға,  ал 
Шығыс Түрік қағанатының орталығы Моңғолияға (Орхон бойына) орналасқанда қыпшақтар 
Алтайды жайлап келген тайпалардың бірі ретінде Шығыс Түрік қағанаты құрамында қалған 
болатын»,  -  деп  баяндайды  алтайлықтар  туралы  очеркінде.  Осынау  шежірені  одан  әрі 
өрбіткен С.Е.Малов өз еңбегінде Шығыс Түрік қағанаты құрамындағы қыпшақтар, ақсүйек 
тұқымы өз билігін жүргізе бастайды екен. Олар сол тұста күшейіп, жарты ғасыр бойы  (VІІ 
ғасыр  аяғында)  ұйғырларға  үстемдігін  жүргізген  [14].  «Қыпшақ»  сөзінің  семантикасы  мен 
этимологиясы  туралы  профессор  Тынысбек  Қоңыратбай  батылдау  пікір  айтады.  Оның 
пайымдауынша,  «Дешті  қыпшақ»  деген  атаудан  қорқудың  қажеті  жоқ.  Орта  ғасырларда 
ешбір  ел  өз  атауын  сырттан  алмаған.  Қыпшақ  даласы  деген  саяси-географиялық  ұғымның 
түбірінде  қыпшақ  этносының  жатқаны  анық»,  -  дей  келіп,  ғалым:  «Государства 
раннефеодального  периода  назывались  по  тому  племени,  которое  получало  гегемонию  над 
окружающими  его  соседними  племенами  в  резултате  таких  факторов,  как  политическая 
власть,  экономическая  и  культурная  динамичность,  интеграционный  перевес»,  -  деген 
Р.Агеева пікірін келтіреді. 
Қазақтың  көне  жұртын  әйгілеуде  археолог  ғалымдар  Ə.Х.Марғұлан,  К.М.Байпақов, 
С.Жолдасбеков,  У.Х.Шәлекеновтар  көп  еңбек  сіңірді.  Профессор  У.Х.Шәлекенов  көшпенді 
халықтардың тұрмыс-салты мен мәдениеті, қоныс-қопсылар жайын зерттеп, пайымдай келіп 
«көшпенділерде  отырықшы  мәдениет  болмаған»  делініп  келген  пікірлерге  ұтымды  жауап 
қайтара  алды.  Ғалымның  пайымдауынша,  көшпенділердің  қыстауы  мен  жайлауының  ара 
қашықтығы  15-20  шақырымнан  аспаған.  Қазақтың  бір  ауылының  қыс-қыстауы  іс  жүзінде 
еуропаның  село  ұғымымен  пара-пар.  Қазақ  қоныстары  үлкенді-кішілі  өзен,  көлдердің  және 
Қызылқұм,  Қарақұм,  Нарынқұм,  Борсыққұм,  Самқұм,  Мойынқұм  және  Қаратау,  Ұлытау, 
Хантау қатарлы тау қойнауларында болды [15]. Профессор ары қарай мұндай тұрақтар бара-
бара қала, қалашықтарға айналып отырғанын айғақтайтын деректер келтірген. 
Дешті  Қыпшақ  даласындағы  тарихи  шежірелер  сыртқа  шығып,  оның  тарихи 
мәлімдеулері  әртүрлі  тысқы  тарихнамаға  түскен.  Нақты  айтқанда,  топонимикалық 
мәліметтер  мынадай  еңбектерде  кездеседі:  Джувейнидің  (1225–1283)  «Та’рих-и  Джаһан-

104 
 
гушай»,  Шараф  ад-дин  Йаздидің  «Зафар-нама»,  Низам  ад-дин  Шамидің  «Зафар-нама», 
сондай-ақ  «Та’рих-и  Əбу-л-Хайыр-хани»,  «Шараф  наме-йи  шахи»  және  т.б.  Араб-парсы 
және  түркі  тілінде  жазба  түрде  хатталған  шежірелерден  әйгілісі  атақты  Рашид  ад-дин 
Хамаданидің (шам. 1247–1318) түркі-моңғол шежіресі, Алмалық тумасы Жамал Қаршидың, 
оның  шын  аты  Əбу-л-Фадл  Мұхаммед  ибн  ‘Умар  ибн  Халид  (1231-XIV  ғ.  басы),  оғыз-
қыпшақ,  Қарахан  шежіресі  («ал-Мулхакат  би-с-сурах»),  Ақсақ  Темір  әулетінен  шыққан 
Ұлықбектің  (1409–1449)  «Шаджарат  әл-атрак»  (немесе  «Та’рих-и  арба’  улус»),  авторы 
беймәлім  «Му‘изз  әл-ансаб»  және  «Салатин  моғол»,  «Сұлтандар  шежіресі»  (XV  ғ.) 
Мұхаммед  Əли  Шабангара’идың  «Маджма’  әл-ансаб»,  молла  Мырза  Рахым  Ташкендидің 
«Ансаб  ас-салатин»,  Əбілғазы  баһадүр  ханның  «Шаджара-йи  түркі»,  «Шаджара-йи 
таракима»  еңбектері.  Қазақ  хандығының  тұсында  көп  қолданған  шежірелердің  бір  тобы 
«Насаб-нама-йи  Шыңғыс»,  «Насаб-нама-йи  қазақ»,  «Махмұд  Сабуктегин  шежіресі», 
«Тахаши  салатин»  (оғыз-салжұқ  шежіресі),  Байбарыс  пен  Ибн  Халдун  жазған  «Қыпшақ 
шежіресі», «Жаһан-нама» (Оғыз Қарахан шежіресі) т.б. 
Қорыта  келе,  бірінішіден,  Қыпшақ  даласындағы  өзен,  көл,  жердің  азды-көпті  - 
атаулары,  олардың  мағыналық,  құрылымдық  ерекшеліктері  толық  ашылып  болған  жоқ.  
Екіншіден,  жер-су  атаулары  –  халықтың  тарихи  кезеңдердегі  өткен  өмірінің,  тіршілік 
болмысының,  ой-санасын,  табиғатының  байлығының  куәгері.  Сондықтан  да  жер  -  су 
атауларын ұлттық байлығымыз ретінде қорғап, жинап, қастерлеп кейінгі ұрпақтарға жеткізу 
баршамыз үшін – ерекше мәні бар, абыройлы іс болып кала бермек.  
 
 
Пайдаланылған әдебитер:  
1.Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру». // Егемен Қазақстан. – 12 сәуір 
2017 жыл. –  1-2 б. 
2.Уаң  Миң  Жи,  Уаң  Биң  Хуа.  Үйсін  туралы  зерттеу.  Ханзушадан  аударған:  Нәбижан 
Мұқамбетқанұлы. – Үрімші: Шинжаң халық баспасы, 1989. 
3.Айдаров  Г.  Язык  орхонских  памятников  древнетюрской  письменности  VІІІ  века.  –  Алма-
Ата, 1971. – 380 с. 
4.Щербак А. Огузнаме. – Ташкент, 1959. – 134 с. 
5.Пономарев 
А. 
Куманны-половцы. 
// 
ВДИ, 
1940. 
Т. 
3-4.; 
http://rostov-
region.ru/books/item/f00/s00/z0000013/st016.shtml 
6.Əбдірахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы, 1975. – 207 б. 
7.Сартқожаұлы  Қ.  Байырғы  түркі  жазуының  генезисі.  Лингвистикалық  ғылыми  әдебиет.  – 
Алматы: Арыс баспасы, 2007. – 301 б. 
8.Тәжуітов А. Қыпшақ деген қай халық. //Арай, 9қыркүйек,1990 жыл. 
9.Əнес Сарай. Сыртқы қыпшақтар. // Қазақстан әйелдері. №8, тамыз, 2008 жыл. 
10.Қайдар Ə. Қаңлы. – Алматы: Дайк Прес баспасы, 2004. – 610 б. 
11.Қазақ Совет энциклопедиясы. Т.7. – Алматы, 1973. – 607 б. 
12.Большое Советское энциклопедия. – Москва, 1980. – 688 с., ил. 
13.Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. (по арабским источникам). – Алма-Ата, 1972. 
– 156 с. 
14.Əбдіраман Ө. Қыпшақ қайраткерлері. – Алматы, 2013.  
15.Шәлекенов У.Х. Түріктердін отырықшы өркениеті. – алматы, 2003. – 240 б. 

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: