-сурет. Тік дөңгелектің шкалалары 36-сурет

Нөлдік орынды есепке ала отырып, тік бұрышты өлшеу ре-тін қарастырып көрейік. Айталық дүрбіні оның КП (дөңгелек оң жағында) жағдайында жер бетіндегі М нүктесіне бағытталды. 36а-суреттен g есебі көлбеулік бұрышынан х = МО шамасына көп немесе,

Егер дүрбіні зенит арқылы аударып, дүрбінің КЛ (дөңгелек сол жағында) жағдайында М нүктесіне қайта бағыттасақ, онда γ

61-формуладағы 360⁰ жазбайды, бірақ еске ұстап керек кезінде енгізеді.

60. 
    жəне 61-формулаларды бір-біріне қосып, қорытынды формуланы шығарады:
    

Іс жүзінде тік бұрыштың шамасын есептеу үшін, көбінесе 62 жəне 63 формулаларды қолданады, ол үшін нөлдік орын шама-сын анықтау кезінде келесі амалдарды қолданып, оны мейлінше азайтуға тырысады.

Нөлдік орын шамасын бірнеше рет анықтайды. Əрі қарай али-дада үстіндегі деңгей көпіршігін ортасына келтіреді де, тік дөң-гелектен есепті МО (нөлдік орын шамасына) шамасына қояды. Тік дөңгелектің микрометрлік бұрандасы (жайлап бұру бұрандасы) арқылы есепті 0⁰ келтіреді. Бұл кезде деңгей көпіршігі бір жағына ауысса, оны оның түзету бұрандалары арқылы ортасына келтіре-ді. Осындай ретпен бірнеше рет қайталап, МО шамасын мейлінше азайтады (0⁰ шамасына жақындатады).

Тексеру:

• 
  = КП – МО +1⁰24^/30^// -0⁰01^/30^// = +1⁰23^/00^//;
  

• 
  = МО – КЛ = 360⁰01^/30^//-358⁰38^/30^//= +1⁰23^/00^//
  

2. 
   МО жəне көлбеулікті анықтау керек, егер дүрбінің КП жағдайында есеп 1⁰26^/, ал КЛ жағдайында есеп 178⁰36^/ болса,
   

немесе
g = 1⁰26^/ - 0⁰01^/ =(0⁰01^/ + 180⁰) =178⁰36^/ = +1⁰25^/.

1. 
   Бұрыш өлшейтін қандай аспаптарды білесіз?
   

2. 
   Теодолит аспабы қандай бұрыштарды өлшеуге арналған?
   

3. 
   Теодолитті жұмысқа қосу қандай əрекеттен басталады?
   

4. 
   Теодолитті қалыпты жағдайға келтіру қандай жабдықтың көмегімен іске асады?
   

5. 
   Теодолиттің есеп алу құрылғысы қанша бөлікке бөлінген?
   

6. 
   Нөлдік орын (МО) дегеніміз не?
   

7. 
   Коллимациондық қате қалай анықталады?
   

8. 
   Теодолитті қалай центрлейді?
   

9. 
   Цилиндрлік денгей не үшін керек?
   

10. 
    Теодолиттің қандай осьтерін білесіз?
    

№9-дәріс. ТІК БҰРЫШТЫ КООРДИНАТАЛАР

Салыстыра қарағанда құрылыс салынатын алаңның алып жатқан ауданы үлкен болмайды, сондықтан бұл алаңды жазықтық ретінде қарауға болады. Сфералық Жер бетін жазықтықпен ауыс-тыру төмендегі формулаға сай атқарылады:

мұндағы, DS – сызықты доғамен (жер дөңестігі) ауыстыру кезіндегі қате;

Кез келген нүктенің жазықтықтағы орнын координаталары-мен анықтауға болады. Геодезияда координаталар осі математи-кадағыдай емес, яғни абсцисса осі Х, алты немесе үш градустық зонаның осьтік меридиан бағытын көрсететін тік сызық ретінде беріледі; Ординат У осі ретінде, осьтік меридианға перпендику-ляр сызық қабылданған. Алдағы параграфта айтылғандай мұндай сызық экватор деп аталады. Карталар мен пландарда осындай тəсіммен координаталар торы құрылады. Құрылыс алаңдарын бейнелеу кезінде көбінесе, бастауы құрылыс алаңының оңтүстік-батыс бұрышында орналасқан шартты координаталар торы құрылады.

Жазықтық бетінде орналасқан тік бұрышты координаталар осі деп аталатын, бір-біріне перпендикуляр АD жəне СВ екі сызығын елестетіп көрейік.

Осьтердің қиылысқан О нүктесі координаталар басы деп аталады. Жазықтықтағы М нүктесінің орналасу жағдайлары ОВ жəне ОА кесінділерінің ұзындықтарымен анықталады. Өйткені М нүктесінің орнын анықтайтын кесінділер ұзындықтарын тек оңға жəне жоғары ғана емес, солға жəне төмен салуға болады, яғни координаталар деп ось бойындағы сызықтардың оң (+) жəне теріс (-) мəнді ұзындықтарын айтады. Координаталар осі О нүктесінде қиылыса отырып, төрт ширек құрайды: I, II, III, IV. Сонда M, N, P, Q нүктелері үшін, келесі абсцисса жəне ординат мəндері болады (37-сурет).

37-суреттен көріп отырғандай, жазықтықтағы тік бұрышты ко-ординаталар арқылы М нүктесі сияқты, кез келген нүктенің орна-ласу жағдайын анықтауға болады. Ол үшін Ох жəне ОУ осьтері арқылы x= ОА жəне у = ОВ кесінділерін салады да, осы нүктелер арқылы координаталар осьтеріне параллель сызықтар жүргізеді. Осы нүктелердің қиылысқан тұсы, іздеп отырған М нүктесі болады. Осыған ұқсас N, P, Q нүктелерін планға салуға болады, яғни осы нүктелерінің орнын табады (анықтайды).

Құрылыс алаңында қадалау жəне түсіру жұмыстарын атқару үшін жүргізілетін теодолиттік жүрістің нүктелерін (қосындарын) планға дирекциондық бұрыштары, арақашықтықтары, сонымен бірге координаталары арқылы салуға болады. Алайда, іс жүзінде көбінесе координаталары арқылы салады, өйткені алдағы əдістің графикалық салу дəлдігі төмен.

Теодолиттік түсірістің əр нүктесін, оның басқа нүктелеріне байланыссыз салады. Сонда нүктелерді дирекциондық бұрышы жəне ұзындықтары арқылы планға салуда көбейе беретін жүйелі қателер сияқты қателер орын алмайды.

Координаталар үлкен (көп қатарлы) цифрлардан тұратын-дықтан, оларды координаталар басынан ұзын перпендикуляр сызықтар арқылы планға салу қиындықтарға əкеліп соғады, оның үстіне нүктелерді салу дəлдігі жəне жұмыс өнімділігі төмендейді. Сондықтан координаталық торды жүйелі шаршы ретінде, яғни қабырғаларын 10х10 см етіп салады. Мұнда, геодезист үшін план бетінде теодолиттік жүріс нүктелерін, сонымен бірге сол аймақтағы бас планның барлық нысандарын дұрыс орналасты-ру ең жауапты жұмыс түрлері болып есептеледі. Бұл жұмысты 42-суретте көрсетілген теодолиттік жүрістің мысалына сүйене, 6-кестедегі берілімдерді пайдаланып іске асыруға болады.

Ол үшін, абсцисса (х осі) осі бойынша координаталар мəнінің ең үлкен жəне ең кіші шамаларын қосып, нəтижесінде осы ось бойындағы ең ұзын шамасын анықтаймыз: 318,83 + 0,17 = 319 м. Əрі қарай ординат осі бойынша керекті шаманы анықтаймыз: 921,05 + 0 = 921,05 м. Құрылыс алаңдарында теріс мəнді коорди-наталарды өте сирек қолданатынын еске ұстаған жөн.

Сонымен, келтірілген мысалда 1:1000 масштабты план құра-тын болсақ, онда бізге ұзындығы 92 см, ені 32 см план (қағаз) керек екен, мұнда план жиегіндегі жазулар мен өрнектерге, шарт-ты белгілерге, ескертпелерге, т.с.с. орын қалдыру керек екенін ұмытпау керек.

Координаталар торын құру үшін, арнаулы Ф. В. Дробышев не-месе ЛБЛ сызғышын жəне штангенциркулін пайдаланады.

Тік төртбұрыш төбесінен бастап олардың қабырғалары бойы-мен 10 см кесінділерді белгілейді де, оларды келесі беттегі қарсы нүктелерімен қоссақ, координаталар торының жүйесі шығады. Əр тор қабырғаларының, диагональдарының ұзындықтарын бір-бірімен салыстыра отырып, өлшегіш циркуль жəне масштабтық сызғыштың көмегімен тексереді.

Дробышевтің кіші сызғышының құрылысын қарастырайық (44-сурет). Сызғыштың шеттері қиғаш кесілген алты төртбұрыш тесігі бар, əр төртбұрыштың арасы 10 см. Бірінші тесіктің шеті түзу кесілген де, қалғандарының шеттері, радиустары 10, 20, 30,…,70,71 см шеңбер доғасы іспеттес қиғаш кесілген.

Дробышев сызғышымен координаталық тор көз сызу тəсімі

дай ретпен ВD гипотенузасы жəне екінші С нүктесі үстінде тік бұрышты ВСD пайда болады. Қарсы беттегі өзіне сəйкес штрих-тарды түзу сызықтармен қоссақ, дециметрлік координаталар торы құрылады. Əр шаршының диагональдарын өлшеп, оның дұрыс құрылғандығына (салынғанын тексереді) көз жеткізеді.

1. 
   Координаталар жүйесінің қандай түрлерін білесіз?
   

2. 
   Жер бетін жазықтықпен ауыстыру қандай формуламен іске асады?
   

3. 
   Тура жəне кері геодезиялық есептер арқылы нені табуға болады?
   

4. 
   Полярлық координаталар дегеніміз не?
   

5. 
   Координаталар өсімшелері дегеніміз не?
   

6. 
   Планға координаталық тор көз қалай салынады?
   

7. 
   Дробышев немесе ЛБ сызғыштары не үшін керек?
   

8. 
   Бұрыштық қиылыспаушылық қатесі қалай бөлінеді?
   

9. 
   Кері жəне тура геодезиялық есептер дегеніміз не?
   

10. 
    Сызықтық қате қалай бөлінеді?
    

Нивелирлеу деп өлшеу нəтижесінде екі немесе бірнеше нүк-телердің бір-бірінен өсімшелерін (биіктігін немесе төмендігін) анықтауды айтады. Бір нүктенің абсолюттік биіктігі (деңгей беттен биіктігі) белгілі болса, сол арқылы басқа нүктелердің абсолютті биіктіктерін нивелирлеу (нивелир аспабын пайдалана отырып) арқылы оңай табуға болады. ТМД елдерінде абсолюттік биіктік ретінде Кронштадт футштогінің нөлі алынған. Бұл нөлдік шама көп жылғы бақылау нəтижесінде белгіленген.

Осыған дейін сызықтық жəне бұрыштық өлшемдер арқылы нүктелердің пландық (жазықтықтағы) орындарын анықтау сұ-рақтары қаралды. Бірақ та инженерлік құрылыстарды жобалау немесе құрылыс-монтаждау жұмыстарын геодезиялық жұмыс-тармен қамтамасыз етуде нүктелердің пландық орындарын ғана анықтау (білу) жеткіліксіз. Ұзынабойлық трассаның (темір жəне авто жолдар, əртүрлі каналдар, электр, байланыс желілері, т.т.) профиліндегі нүктелердің өсімшелері арқылы ғана, сол трассаны көзге елестетуге болады, яғни трассанының сипаттамасын, онда істелетін, істелген жұмыс көлемін көрнекі түрде байқай аласыз. Сондықтан нивелирлеу жұмысы ғимараттар мен құрылыстарды жобалау жəне салу кездерінде, олардан ажыратуға болмайтын маңызды геодезиялық жұмыс түріне жатады.

Биіктік өсімшесінің қандай əдіспен анықталуына байланыс-ты, нивелирлеу бірнеше түрге бөлінеді: геометриялық, три-гонометриялық, физикалық, механикалық жəне стерофотограм-метриялық нивелирлеу əдістері.

рылыс конструкцияларын, технологиялық жабдықтарды, с.с. мон-таждау (құрастыру) кездерінде кеңінен қолданылады.

нің профилін қағазға түсіреді. Бұл нивелирлеу түрі көбінесе ізденіс жұмыстарында жəне темір жолдарды тексеру кездерінде қолданылады. Нивелирлеу дəлдігі 1 шқ жүріске ± 0,2 – 0,3 м.