Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. 
   Тұлға психологиясындағы когнитивтік бағыт (Дж.Келли)
   
2. 
   Когнитивтік теорияның негізі.
   

Когнитивті ПСИХОЛОГИЯ-Қазіргі шетелдік психологияның жетекші бағыттарының бірі. ХХ ғ. АҚШ-та үстемдік ететін мінез-құлық мінез-құлқына реакция ретінде психикалық процестерді ішкі ұйымдастырудың рөлін теріске шығару. Бастапқыда когнитивтік психологияның негізгі міндеті сенсорлық ақпараттың рецепторлық беттерге түскен сәттен бастап жауап алуға дейінгі өзгерістерін зерттеу болды (Д.Бродбент, с. Стернберг). Сонымен қатар, зерттеушілер адам мен есептеу құрылғысындағы ақпаратты өңдеу процестері арасындағы ұқсастыққа сүйенді. Танымдық және атқарушы процестердің көптеген құрылымдық компоненттері (блоктары), соның ішінде қысқа мерзімді жад және ұзақ мерзімді жад (Дж. Сперлинг, Р. Аткинсон). Бұл зерттеу желісі жеке психикалық процестердің құрылымдық модельдерінің көбеюіне байланысты елеулі қиындықтарға тап болып, танымдық психологияны субъектінің мінез-құлқындағы білімнің шешуші рөлін дәлелдеу міндеті болып табылатын бағыт ретінде түсінуге әкелді (в.Найсер). Осындай кең көзқараспен когнитивтік психология бихевиоризм мен психоанализді алистикалық немесе менталистік позициялардың интеллектімен сынайтын барлық бағыттарды қамтиды. Брунер, Дж. Фодор). Субъектінің жадында білімді ұйымдастыру, оның ішінде есте сақтау және ойлау процестеріндегі вербалды және бейнелі компоненттердің арақатынасы туралы мәселе басты мәселе болып табылады (г.Бауэр, А. Пайвио, Р. Шепард). Эмоцияның танымдық теориялары (с.Шехтер), жеке айырмашылықтар (М. Эйзенк) және жеке тұлға {Дж. Келли, М. Махони). Мінез-құлық дағдарысын, гештальт психологиясын және басқа бағыттарды еңсеру әрекеті ретінде К.П. өзіне жүктелген үміттерді ақтамады, өйткені оның өкілдері біртұтас концептуалды негізде шашыраңқы зерттеу желілерін біріктіре алмады. Кеңестік психология тұрғысынан шындықтың психикалық көрінісі ретінде білімнің қалыптасуы мен қазіргі қызметін талдау субъектінің практикалық және теориялық қызметін, оның ішінде оның жоғары әлеуметтендірілген формаларын зерттеуді қажет етеді.

Тұлғаның барлық теориялары адамның табиғаты туралы белгілі бір философиялық ережелерге негізделген. Яғни, персонологтың көзқарасы адам табиғатының өзектілігі ол жасаған жеке тұлға моделіне үлкен әсер етеді. Джордж Келли адам табиғатының тұжырымдамалары, оның ішінде өзінің негізгі ұстанымдарынан шыққанын мойындады. Оның тұлға теориясы тұтас философиялық ұстаным – конструктивті альтернативизм негізінде құрылады.

1.1. Сындарлы альтернативизм

Тұлға теориясы Дж. Келли 1955 жылы пайда болды. Философияға негізделген конструктивті альтернативизм адамдарға түпнұсқаға балама таңдау үшін көптеген мүмкіндіктер береді.

Доктрина ретінде сындарлы альтернативизм "біздің әлемді қазіргі заманғы түсіндіруімізді қайта қарау немесе ауыстыру қажет" деп дәлелдейді. Тұлғаның барлық теориялары адамның табиғаты туралы белгілі бір философиялық ережелерге негізделген. Яғни, персонологтың адам табиғатының мәні туралы көзқарасы ол жасаған жеке тұлға моделіне үлкен әсер етеді. Көптеген жеке теоретиктерден айырмашылығы, Джордж Келли адам табиғатының барлық тұжырымдамалары, оның ішінде өзінің негізгі ұстанымдарынан шыққанын мойындады. Ол өзінің жеке теориясын тұтас философиялық ұстаным – конструктивті балама негізінде құрды.

Сезіну адамның болмыс – бұл әрқашан тұрғысынан пайымдау үшін. Келлидің пікірінше, объективті шындық, әрине, бар, бірақ әр түрлі адамдар оны басқаша түсінеді. Демек, ештеңе тұрақты және түпкілікті емес.

Фактілер мен оқиғалар (бүкіл адамның тәжірибесі сияқты) тек адамның санасында болғандықтан, оларды түсіндірудің әртүрлі тәсілдері бар.

Конструктивті альтернативизмнің қызықты табиғатын Аристотельдің философиялық қағидаларының бірімен салыстырсақ, одан да жақсы бағалауға болады. Аристотель сәйкестендіру принципін бірінші орынға қояды: а.а. бар, әр адам өзіндегі және өзінен тыс нәрсені бірдей сезінеді және түсіндіреді. Бұдан шығатыны, әлеуметтік шындық фактілері барлығына бірдей. Келли а-бұл адам А деп түсіндіреді деп сенді! Шындық-бұл шындық деп түсіндіретін нәрсе, фактілерді әрқашан әртүрлі тұрғыдан қарастыруға болады. Содан кейін, егер дәйекті болса, адамды түсіндірудің шынайы немесе жарамды әдісі жоқ.

Тұжырымдама конструктивті альтернативизм біздің мінез-құлқымыз ешқашан толық анықталмаған деп болжайды. Келли біздің кейбір ойларымыз бен мінез-құлқымыз алдыңғы Оқиғалармен анықталады деп санайды. Когнитивтік теория еркіндік пен детерминизмге негізделген. Дж. Келли: "детерменизм мен еркіндік ажырамас, өйткені бір нәрсені анықтайтын нәрсе, сол негізде, екіншісінен Бостандық".

1.2. Адамдар зерттеушілер ретінде

Келли адамдардың өмірлік тәжірибесін қалай түсіндіретініне үлкен мән берді. Дизайн теориясы адамдарға өз өмірінің психологиялық саласын – Келлидің жеке басының моделін түсінуге мүмкіндік беретін процестерге бағытталған, адамның зерттеуші ретіндегі ұқсастығына негізделген. Ол белгілі бір құбылысты зерттейтін ғалым сияқты, кез-келген адам өмір оқиғаларын алдын-ала болжауға және бақылауға тырысатын шындық туралы жұмыс гипотезаларын ұсынады деп болжайды. Келли әр адам табиғаттың немесе әлеуметтік өмірдің кейбір құбылыстарын байқайтын және деректерді жинау мен бағалау үшін күрделі әдістерді қолданатын ғалым деп мәлімдеген жоқ. Ол барлық адамдар – ғалымдар гипотезаларды тұжырымдайды және ғылыми ізденіс барысында ғалым сияқты психикалық процестерді осы әрекетке қатыстыра отырып, олардың ұшырайды ма, жоқ па, соны қадағалайды деп ұсынды.

Осылайша, жеке дизайн теориясы ғылым-бұл әрқайсымыз әлем туралы жаңа идеяларды ұсынатын әдістер мен процедуралардың квинтэссенциясы.

Ғалым ретінде адамның көзқарасына негізделген өзінің ерекше тұжырымдамасын дамыта отырып, Келли субъективті зерттеудің мінез-құлқын түсіндіруде психологтың өзіндік мінез-құлқы мен позициясы арасындағы айырмашылыққа таң қалды. Ол бұл айырмашылықты келесідей сипаттайды.

Келли өмірдегі оқиғалардың барысын болжауға және бақылауға тек ғалым-психологтың қатысы бар деген тар түсініктен бас тартады.

Бұл психолог өзі зерттейтін тақырыптан өзгеше емес деген түсінік, Келлидің жеке басының танымдық теориясын қорытындылайды.

Т, барлық адамдар ғалымдар ретінде қарастырылады, тория Дж үшін бірқатар маңызды салдарға әкелді. Келли:

1. Бұл адамдар негізінен өмірлерінің өткен немесе қазіргі оқиғаларына емес, болашаққа бағытталған деп болжайды. Шын мәнінде, Келли барлық мінез-құлықты табиғатта ескерту деп түсінуге болады деп сендірді. Ол сондай-ақ адамның өмірге деген көзқарасы өтпелі екенін, ол кеше болған немесе ертең болатын сияқты сирек кездесетінін атап өтті. Болашақ оқиғаларды алдын-ала болжау және бақылау мақсатында адам өзінің шындыққа деген көзқарасын үнемі тексеріп отырады.

Барлық адамдарды ғалымдарға ұқсатудың екінші салдары-адамдар оған пассивті жауап беру ғана емес, қоршаған орта туралы идеяны белсенді түрде қалыптастыру қабілетіне ие. Психолог байқалған құбылыстар туралы теориялық идеяларды ұтымды тұжырымдайды және тексереді, сонымен қатар осы мамандыққа жатпайтын адам қоршаған ортаны түсіндіре алады. Келли үшін өмір тәжірибенің нақты әлемін түсіну үшін үнемі күресумен сипатталады; дәл осы қасиет адамдарға өз тағдырын жасауға мүмкіндік береді.

Когнитивті теорияның негізі Дж. Келли-бұл жеке адамдар қоршаған ортадағы құбылыстарды (немесе адамдарды) түсінетін және түсіндіретін әдіс. Өз теориясын - жеке дизайн теориясы деп атады.

10 дәріс.
Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):

1. 
   Тұлға теориясындағы әлеуметтік-когнитивтік бағыт (А.Бандура, Дж.Роттер).
   
2. 
   Әлеуметтік-когнитивтік тұлға теориясының негізгі принциптері.
   

1. 
   Альберт Бандура 1925 жылы Канаданың Альберта деген жерінде келген. Поляк фермерінің баласы 20 оқушысы жэне 2 мүғалімі бар бастауыш жэне орта мектепте білім алады. Мектепті аяқтағаннан кейін Ванкувер Университетіне түсіп, 1949 жылы гуманитарлық ғылым бакалавры дэрежесін алып шығады. Содан кейін ол оқуын Айова Университетінде жалғастырады. 1951 жылы гуманитарлық ғылымның магистры, 1952 жылы философия докторы дэрежесін алып шығады. Уичиты консультациялық орталығында жылдық клиникалық интернатурада болып, Стэнфорд Университетінің психология факультетінде сабақ береді. Бандура өз қызметінде жеке түлғаны зерттеудің элеуметтік когнитивтік теориясын дамытумен айналасты. Оның «Подростковая агрессия» (1959) және «Социальное научение и развитие личности» ( 1963) еңбектерін Ричард Уолтермен бірігіп жазды. Бандураның психология саласын дамытуда алатын үлесі зор. Ол 1973 жылы Американдық психологиялық ассоциацияның президенті болып тағайындалды. 1980 жылы Американ психологиялық ассоцияциясы ғылыми жетістігі үшін марапатталады. Өзінің мұғалімдік және зерттеушілік қызметінің 40 жылынан кейін Стенфорд Университетінің арнайы тағайындалған ие болады. Ол әйелі Вирджения екеуі опера жэне симфониялық музыкадан лэззат алып, жұма күндері Сан - Францисконың әдемі ресторандарының бірінен тамақтанады. Қазірде Бандура - әлеуметтік - когнитивтік теориянын негізін салушы, модификациялық іс-әрекет пен агрессияға және жыныстық рольдік даму саласының бірлігі.
   

Əлеуметтік - когнитивтік теорияда негізгі роль алатын адамның өзін-өзі бағыттау қабілеті. Адамдар өзінің тікелей ортасын, өзінің іс-əрекетінің нэтижесін түсіне отырып, өз мінез-құлқына әсер ете алады. Өзін-өзі бағыттау функциясын қоршаған орта жасайды. Осындай жолмен олар сырттай пайда болады. Бірақ адамның қандай әрекет жасайтынын ішкі әсер жиі бағыттайды. Бандураның айтуы бойынша жоғарғы интеллектуалдық қабілеттер, мысалы символдарды операциялау қабілеті бізге қоршаған ортаға әсер етудің күшті құралы бола алады. Вербалдық және бейнелік репредентация арқылы біз тәжірибені болашақ әрекетіміздің бағыттаушысы бола алатын дай етіп өңдейміз жэне сақтаймыз. Біздің болашақ нэтиже беретін бейнелеріміз бізді жекелеген мақсатқа итермелейді. Символдарды операциялау қабілеті арқылы жасаған істерімізге қарамай алдын-ала болатын нәтижені елестетіп және өзіміздің іс-əрекетімізді соаған сәйкес өзгертіп, мәселені шеше аламыз. Мысалы: өзінің кіші сіңлісінің сүйікті ойыншығын сындырып тастаған баланы елестетейік. Қыз жылау арқылы шешесін уайымдатады, ойыншық бұзған адамды жазалауға итермелейді. Мүмкін нәтижені елестете отырып, бала шешесінің ызасын келтірмес үшін және оның позитивті қолданушы әрекетін сақтап қалу үшін өз ойыншықтарымен ойнауды жөн көрді. Нақты айтқанда,