II. 2.Бастауыш мектеп оқушыларьша грамматикалық тәсілдер арқылы

-өз ойын білдіруде тілдік материалдарды дұрыс қолдана алу; -тілдік материалдарды тек лексикалық мағынасы тұрғысынан емес, грамматикалық мағынасына қарай таідай алу, яғни сөзді лексика-грамматикалық мағыналық бірлікте қолдану; -Ойын толық жеткізуде сөздерді дұрыс тіркестіре алу; -Оқу бағдарламасына сәйкес грамматикалық біліктіліктерді

меңгеруі;

-Сөздердің сөзжасамдық қасиеттерін аңғару; -Өз бетінше ізденуі арқылы танымдық қабілеттерінің артуы; -Білімін көшіре алушылық қабілетінің дамуы;

Осындай дағдылар мен икемділіктерді ққалыптастыру үшін әрбір сабақ үстінде жаттығу жұмыстары орындатылады. Жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болып, оқушылардың дербестік қасиеттерін жетілдіруте арналуы керек.

Бастауыш мектеп окулшларының сөздік кррын молайтуға грамматикалык, тәсілдер төрт бағытта жүргізіледі.

1. 
   Сөзжасамды оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
   

1. 
   Сөз таптарын оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі;
   

1. 
   Сөз тіркесін оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
   

4. Сөйлемді оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі Сөздік қорды молайтуға негізделген жаттығулардың басқа жаттығулардан айырмашылығы жаттығулардың әрқайысы үш түрлі тапсырмадан тұратындыіы. Грамматиканы оқыту барысында оқушыларға берілетін бірінші тапсырма сөздің мағынасын ашуға, ұғындыруға негізделсе, екінші тапсырма өтілген материалмен байланыстырылып, үшінші тапсырма-оқушылардың алған білімдерін шығармашылық сипатта қолдануын қамтамасыз етеді. Бұлар оқушылардың сөздік қорын молайту барысында сөздердің мағынасын толық түсініп, оны өздерінің шығармашылық жұмыстарында дұрыс қолдану дағдысын қалыптастыруға негізделеді. Нәтижеде оқушылар үйренген сөздерден өтілген материалдармен байланьстыра отырып, күнделікті өмірде орынды және кеңінен қолдануды тез меңгереді. Бұлар жаттығулардың өзіндік құрылымдық ерекшелігіміз оқушылырдың күнделікті практика жүзінде меңгерген білімдерін пайдалану қабілеттерінің қалыптасуымен тығыз байланыста.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарында сөздердің жасалу жолдарына арналған жаттығулардың алар орны ерекше. Себебі оқушылар сөздердің жасалу тәсілдерін үйрену арқылы түрлі сөздерді жасап, мағынасын өзгерте алатындығын, танып біледі. Бүл оқушылардың сөздік қорындағы сөздерді орынды қолданып, оларды белсенді пайдалануына септігін тигізеді. Оқушылар сөздердің мағыналарын жеке дара ретінде қарамай, олардың күрделі грамматикалық құрылыс негізінде жасалынған бүтін дене екендігін аңғарады, әрбір сөздің гарамматикалық құ]ылысы әркелкі болатындығын, бұл қүрылыс грамматикалық

заңдылықтар арқылы жасалатындығын ұғынады. Сөзжасамдық тәсіл арқылы оқушылар сөздің лексикалық және граммегикалық мағынасын жете түсініп, өздерінің сөз мағыналары жөнінде мағлұматтарын кеңейтеді.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайіуға арналган сөзжасамдық тәсіл мынадай жолдармен жүзеге асады:

1. Берілген сөздерге жүрнақтар жалғау арқЕллы сөз мағынасын өзгерту.

1. 
   тапсырма. "Қазак, елі-азат ел " сөйлеміндегі "аза?¹ сөзінің мәнін
   түсіндіріп, мәндес сөз ойлап жаз.
   

1. 
   — тапсырма. Берілгін "азат" сөзіне төмендегі жұрнақтардың
   қайсысы жалғанады.сөз мағынасын өзгертеді.
   

3. — тапсырма "азат","етемен" ,"тәуелсіз" сөздерін пайдалана

3- Тапсырма. «ар,ұят, намыс», сөздерінен мағыналық реттеріне қарай сөйлем құрастыру.

3. Берілген сөзге жұрнақ не жалғау жалғанғанын ажырату. 1-Тапсырма. Мына сөйлемдердегі айбат сөзінің мағынасын ажыратып көрсет. Мысық күшікке айбат шекті. Жанар жаңа

43

киімін көрсетіп: Менің киімім айбат,-деді. Түні бойы шаршаған,

жабырқаңқы көңілде таң ата ай батты.

2-Тапсырма. Айбаттану сөзі біріккен сөз немесе айбат сөзіне

жалғау не қбсьімша жалғанып тұр ма? Себебін түсіндір.

З-Тапсырма. Ай тақырыбына мәтін ойлап жаз.

Берілген сөздің қандай күрделі сөзге жататындығын ажырату.

1-Тапсырма.Асан-бастаған ісін аяқсыз қалдыратын, жалқау бала

сөйлемдегі аяқсыз сөзінің аяқ сөзінен қандай мағыналық

айырмашылықтары мен ұқсастықтары бар.

2-Тапсырма. Аяқ-қол,аяқ-табақ,аяқ-бас,аяқ-көз сөздері қандай

сөздер тобына жататындығын тауып, берілген сөздердің ішінде

қандай сөздер болмайтындығын түсіндір.

З-Тапсырма. Құрастырған сөйлемдерінде аяқ және бас сөздерін

ауыспалы мағынада қолданатындай етіп құрастыр.

5. Жұрнақгар мен жалғаулардың жалғану заңдылықтарын білу;

1-Тапсырма. Айғақ, сөзіне мәндес сөз тауып жаз.Керекті сөздер:

пікір, дәлел, қорытынды

2-Тапсырма. Айғақ сөзіне жұрнақ не жалғау жалғап, сөз тұлғасын

өзгертіңдер. Жұрнақтардың не үшін жалғанбайтындығын

түсіндір.

З-Тапсырма. Өздерінің құқықтары жөнінде мәтін құрастыр.

Мәтінде айғақ сөзі болсын.

б.Жалғауды өзіндік заңдылықтарына қарайжалғау.

1-Тапсырма. Кеше екі ақын айтысты, Кеше екі кісі көшеде

керілдесіп айтысты сөйлемдеріндегі айтыс сөзінің мағынасын

түсіндір. Қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар.

2-Тапсырма. Айтыс сөзіне қандай жалғаулар жалғай аламыз.

Себебін түсіндір. Жалғаулар: -қа,-ты,-пын,-сың.

З-Тапсырма. Айтыс тақырыбына мәтін құрастыр. Қазақ

халқының тағы кдндай ұлттық салт-дәстүрлерін білесіндер.

7.Сөйлемдерде берілген біріккен сөздерді тауып, мағынасын

түсіндір.

44
1-Тапсырма. Ажар сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: көрікті, әдемі, көрік, әлпет, жүз, сұлу,ебедейсіз,жаман, бет, көріксіз.

2-тапсырма. Ботагөз сөзіне жоғарыдағыберілген сөздерді тіркестіре отырып.сөйлем құрастыр.Ботагөзсөзі қандай сөз? 3-тапсырма Ботагөз сөзінің әр дыбысына сөз құраңдар. Бұл сөздер қыздың мінезіне қатысты болуы керек.

8 Сөйлемдерде қолданылатын қысқарған сөздерді тауып,

мағынасын түсіндіру.

1-Тапсырма. Берілген сөйлемдегі Айбын сөзіне мәндес сөз тап.

Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап келеді.

2-Тапсырма. Медицналық институттың айбынын асқақтатуға

сондағы мамандар ат алысуда сөйлемдегі медициналық институт

сөзін басқалай қалай жазуға болады.

З-Тапсырма. Менің елім -Қазақстан Республикасы тақырыбына

мәтін құрастыр.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын сөзжасам тәсілі

арқылы жүргізілген жұмыстар барысында оқушылардың бойында

мынадай дағдылар мен икемділіктер қалыптасады:

65535. 
       Жаңа сөздердің жасалуындағы түбірдің қасиетін қызметін
       сезінеді;
       

65535. 
       Жаңа сөздерді жасауда түбірдің мағынасына қосымшалар
       жалғай отырып, үстеме мағына қосылатындығын аңғарады;
       

65535. 
       Сөздердің түрлі мағыналық қолданыстарын айырады дара сөз,
       күрделі сөздер;
       

65535. 
       Сөздің тек лексикалық мағынадан тұрмайтындығын, оның
       грамматикалық мағынасы да бар екендігін ұғынуда және
       олардың бірлікте болатындығын меңгереді.
       

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту

грамматикалық тұлғалардың құрылымын, құрылысын,

жаттығулардың бірнеше түрін үлгі ретінде қарастырайық:

46

2-тапсырма. Зат есімді тауып, оның астын бір сызықпен

3-тапсырма. "Адамның бойындағы жақсы мінез\ер"туралы мәтін

құрастырыңдар.

2. Берілген сөздерден зат есім жасаңдар.

2-тапсырма. Берілген сөздерден зат есім жасаңдар.

3-тапсырма. Төмендегі сөйлемді дұрыс құрастырыңдар.

3. Берілген сөйлемді сөз құрамына бөліп түбір зат есім болатын

суды кешш өтті.

2-тапсырма. і Берілген сөйлемді сөз құрамына бөліп, түбірі зат

есім болатын сөзді тап.

3-тапсырма. Өздерің тұратьш жерлердегі өзен, көл жөнінде мәтін

құрастырыңдар.

4. Жалқы зат есімді тауып, астын ирек сызыкден сызыңдар.

1-тапсырма. "Кербез" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.

2-тапсырма. Қандай жолмен жүргенде жалқы зат есім болады.

Жалқы зат есімді қосып, сөйлем ідаастыр. Астын ирек

құрастырыңдар.

5. Жалқы зат есімді жалпы зат есімге айналдырыңдар.

1-тапсырма Болжам-жайдары мінезді к^ыз. Берілген сөйлемдегі

жайдарлы сөзіне қарсы мәндес сөзді ойлап тауып, қарсы мәндес

сөйлем құрастыр.

2-тапсырма. Кеше үйге Мүрат келді. Осы сөйлемдегі Мүрат сөзін

төмендегі сөздердің қайсысымен ауыстырсаң, сөйлемнің

мағынасы өзгермейді.

Керекті сөздерюкушы^бала.адам.қыз

3-тапсырма Берілген сөздерден сөйлем кұрастырыңдар.

ОҚУ

үйге қаитты