Фразеологиялық тұлғалардың компоненттерінің субституциясы

Қаламгер белгілі бір көркемдік мақсатта жалпыхалықтық тіл қойнауындағы тұрақты тіркестерді өз қаламына лайықтап, оған дағдыдан тыс мағына үстеп, мазмұн беріп, тіркес құрамындағы сөздерді немесе компоненттерін басқа серіктес сөздермен ауыстырып қолданады. Бұл ФТ-дың окказионалды өзектіленуінде ең жиі кездесетін құбылыс – фразеологиялық тұлғалардың компоненттерін ауыстыру немесе субституция құбылысы болып саналады. Бұлардың әлеуеті жоғары, себебі компоненттердің ауысуы синонимияға, антонимияға, паронимияға, метонимияға, метафораға негізделеді де, ФТ-ның семантикалық өрісін кеңейтіп, фразеологизмдердің мәтін ішіне «сіңіп кетуіне» мүмкіндік туғызады. Әрине, мұндай амалдарды пайдалану түрлі нәтижелерге әкеліп соқтырады: қалыпты мағынасын сақтаудан бастап тұлғалардың негізінің бейнелі өзгеруіне әкеледі. Осылайша ФТ-лардың жаңа мағыналық реңкке, өзгеше мазмұнға ие болуының барлығы түптеп келгенде тілдік қазынамыздың баюына, көркем құралдардың көбеюіне себебін тигізеді.

Н. Уәлиев: «Жазушының тіл кестесінде фразеологизмнің лексикалық құрамындағы сөздердің бірін синонимдес немесе мағына өрісі бір сөздермен ауыстырып отырады. Мұндай түрлендіру жалпытілдік қолданыстағы жаңғыртуға ұқсас болғанымен, қалай да бір мақсатқа тәуелді болып тұрады»-дейді [27, 62 б.]. Мысалы: Өрден келген адамға мөрден келер бөгет жоқ. Тек темір көлік болмай осында төркініне келген Әкпілеу дейтін келіншектің артына мінгестіріп жібергеніміз сөкеттеу болды (О. Әубәкіров, 34 б.). Узуал формасындағы «темір тұлпар» – трактор деген мағынаны білдіреді [44, 501 б.]. Ал контекстегі темір көлік тіркесі нормалы мағынасындағыдай тек «тракторды» ғана білдірмейді, оның мұнда беретін мағынасы өте кең, бұл жерде жалпы көліктің барлық түрі айтылып тұр және ол узуал мағынасында бір-бірімен синоним болмайтын тұлпар/көлік сөзімен ауыстырылған.

Өзім үшін мынадай үлкен мәселе бар. Егер мен соншама жылдар қалам ұстап, журналистикадан ырыздығымды теріп, жеп жүрсем, ол – ең алдымен осы Ғалекеңнің шарапаты! (Ж. Сабыржанұлы, 10 б.). «Несібесін теру» - өз бақ-талайын, бұйырған ырысын іздеді, қармады [44, 407 б.] деген мағынада айтылады. ФТ құрамында субституцияға ұшыраған ырыздығы/несібесі қолданысытарының узуалды тұлғада синонимдес сөздер болғандықтан ФТ мағынасына онша өзгеріс әкеле қоймаған.

Біз өз жұмысымызда фразеологизм компоненттерін синоним сөздермен ауыстырамыз, бірақ ауыстырылып отырған сөздер синонимдер болғанымен олар ФТ-ның бастапқы мағынасына басқа стилистикалық реңк береді. Мысалы: Онсыз да жүректері қан жалап, бастары сыздап сенделген жұрттың әлегін аспаннан келтірді (Ж. Ахмади, 122 б.).

Бұл мысалдағы әлегін аспаннан келтірді тіркесіндегі аспаннан келтірді компоненті ҚТФС-да «Аяғың аспаннан келгір» (қарғыс. Опат болғыр, мерт болғыр, сәтсіздікке ұшырағыр) түрінде кездеседі [44, 78 б.]. Мұнда қалыпты мағынасында синоним бола алмайтын «аяғы» сөзі «әлегі» сөзімен ауыстырылған және осы арқылы фразеологизмнің бастапқы узуал түріне синоним бола алмайтын окказионал фразеологиялық тұлға жасалынып тұр.

«Кейбір фразологиялық бірліктердің сыңарларын синонимдермен немесе мағына өрісі бір сөздермен ауыстыру жалпытілдік қолданыста кездесіп отырады. Мысалы: сөз қатпады - тіл қатпады - үн қатпады; қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ - қияғы бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ; тілі мірдің оғындай – сөзі мірдің оғындай - дауысы мірдің оғындай; қуда сүт жоқ, жылқыда өт жоқ - құста сүт жоқ, жылқыда өт жоқ; тәңір жарылқасын – құдай жарылқасын т.б.» [22, 55 б.].