Әке тағы Зейін әл-Абидинге тиген соң ол Кашмирде 50 жыл

Зейн әл-Абидиннен кейін Кашмирден береке бірлік кетіп, бас-басына би болған заман басталады. Патшаның үрім-бұтағын мойындамаған әкімсымақтар билікті өз қалауларынша жүргізеді. Мырза Хайдар 1533 жылы Кашмирге келгенде халық осындай аламантасыр жылдарды бастан кешіп жатқан-ды. Олардың тұғыры биік тарланбозға: «Мұндай тамаша өлкені жаулап алып, қайтарып беру қандай бассыздық» деуінің астары да осында сияқты.

Мырза Хайдар 1533 жылы бұл өлкені «Қайран Кашмир» деп қимай кеткенімен, арада 7 жыл өткен соң мұнда қайта оралып, оны қантөгіссіз бейбіт жолмен қайта алған.

Сол аймаққа міне ұлы ғалымды іздеп жолға шықтық.

Индира Ганди атындағы Дели әуежайында бізді Қазақстанның Үндістандағы елшілігінің 2-хатшысы Мұрсалнәби Тұяқбаев ініміз қарсы алды.

Елшіліктегі әріптестеріміз сапар мақсаты жайлы хабардар болғанымен олардың көзінен «Біздің де жолымыз түсе қоймаған қауіпті аймаққа қалай бармақсыз?! Үндістан мен Пәкістан арасында Жамму және Кашмир штатына қатысты даудың өршіп, ушығып тұрғаны мынау... Екі ел арасы шиеленісіп, әрекет етуші топтардың дүмпуі қатты сезілуде. Сондықтан да Үндістан онда бір миллиондай әскерін ұстап тұр. әлдеқандай оқиға бола қалса қайтеміз» деген ойды байқау қиын емес еді.

Ия, Кашмир Үндістаннан бөлінуге әркет жасауда. Ал Үндістан бұл өлкенден еш уақытта да айрылмайтынын білдіріп, онда үлкен әскер ұстап отыр. Күнара кісі өлімі болып жатқаны да құпия емес.

Бірақ Мырза Хайдар зиратын табу жолында аталмыш проблемалардың бізге бөгет бола алмайтынын байқаған әріптестеріміз елшілік атынан Үндістанның бірнеше жауапты мекемелеріне хат дайындап, көмектесу жағына кірісті.

Мырза Хайдардың Кашмирде өткізген жылдары туралы деректерді шынында да негізінен Үнді тарихшыларының еңбектерінен ұшыратамыз. Солардың бірі – Фиришта деген атпен көбірек мәлім Мұхаммед Қасым Һиндушаһ Астрабади (1552-1624). Оның Үндістан тарихына арналған «Гүлшани Ибраһими» - «Ибраһим Гүлзары», бірақ әдетте «Тарих-и Фиришта» - «Фиришта тарих» деп аталатын шығармасының «Кашмир билеушілері» атты оныншы тарауында Мырза Хайдардың өмірі мен қызметінің соңғы кезеңі жалы да мағлұматтар берілген.

Ол да бірақ Мырза Хайдарды Ұлы Моғолдар мемлекеті тарихымен астастыра зерделеген. Фиришта Хұмаюн мен ауған текті Шершаһ (1472-1545) патшаның 1540 жылдың мамыр айында – Үндістанның билігі үшін Ганга жағасындағы шешуші шайқасында Мырза Хайдардың Хмаюнның жанында болғандығына тоқталған. Шайқаста бірақ Хұмаюн жеңіліске ұшырайды. Шегіне-шегіне олар Лаһорға келіп, әрі қарай не істеу керектігін ақылдасады. Мырза Хайдар Кашмирді жаулап алуды ұсынады. Өйткені Зейн әл-Абеддин патшаның ұрпақтарын биліктен айырған жергіліеті Чак пен Макр әулеті 1533 жылдан кейін де тақ үшін таласып өзара қырқысуда еді. Бірде билік шиашылардың қолына тиісімен олар сүнналық Абд әл-Макри мен Занги Чакты елден қуады. Сол себепті олар Лаһордағы Мырза Хайдарға 1537 жылдан бастап-ақ бірде хат, бірде жаушы жіберіп Кашмирге шақырумен болады. Ұлы ғалым онда барып Кашмир тағына ие болуға Хұмаюндыүгіттейді. Әмірші бірақ аталмыш аймаққа әлі әзір өзі бармаса да соңыра Мырза Хайдарға аз-кем жасақ беріп Кашмирге аттануына рұқсат етеді.

Сонымен Мырза Хайдар 400 кісімен Кашмир әкімі шиашыл Қажы Чак күтпеген – Пир Панджал тауындағы Панч асуының тар шатқалынан есен-сау өтіп, 1540 жылдың 22 қарашасы күні Кашмирге аяқ басады да оны бір оқ та шығармай өзіне қаратады. Бірте-бірте ол Абд әл-Макри мен Занги Чакты өзіне одақтас етеді.

Қажы Чак Кашмир тізгіні тағы да Мырза Хайдардың қолына тигеніне қарсы еді. Сол себепті ол Шершаһтан көмек сұрайды. әтсе де ол берген 2 піл, бірнеше мың жаяу және 5 мың атты әскерді Мырза Хайдардың 300 сарбазы 1541 жылдың 1 тамызы күні тас-талқан етіп қирата жеңеді. Ұлы ғалым Сұлтан Зейн әл-Абдиннің ұрпағы Нәзік шаһты таққа отырғызып, Кашмирді соның атынан билейді.

Фиришта көрнекті қайраткердің осындай соғыстары жайлы көбірек жазған. Ол Мырза Хайдардың 1541 жылғы шайқастан кейін 1544 жылы да тағы бір бүлікті басуына тура келгенін еске алады.

Ел ішіндегі тынышсыздық яки өзге де себептер болды ма, Мырза Хайдар 1544 жылы Сринагардан 30-35 шақырым жердегі Индакорт қамалына барып жайғасады. Сол жылы Занги Чак әміршісінің өзінен күдіктене бастағанын байқап Панчтегі Қажы Чакқа қашып кетеді. Бара сала баласы Баһрам Чакты үлкен қолмен Сринагарға аттандырады. Дегенмен Мырза Хайдардың екі генералы оның бытыраңқы әскерін оп-оңай қуып таратады.Сөйтіп жүргенде 1545 жылы Қажы Чак пен оның ұлы Мұхаммед Чак безгек ауруынан қайтыс болады. Сол жылы қаһарлы Шершаһ та көз жұмады. 1547 жылы Мырза Хайдар әскерлерімен кезекті шайқаста Занги Чак пен оның ұлы Гази хан да қаза табады. Жауларының асхнадан кетуі Дулатидің Кашмирдегі позициясын нығайта түскен..

Фиришта сондай-ақ 1547 жылы Қашқариядағы Әбірашид ханның Кашмирге елші жіберіп достық қолын ұсынғанын да айтуды ұмытпаған. Кашмир зиялыларын ерткен жаны жомарт, кешірімшіл азамат елшілікті күшшілік жерден күтіп алып, сый-құрмет көрсетеді.

1547 жылы ол енді мемлекетінің шекарасын нығайту һәм кеңейту мақсатымен бір кездері Саид ханмен өзі жорықта болған Үлкен және кіші Тибет, сондай-ақ көптен бүлікшілердің ордасына айналған Кашмирдің қиыр оңтүстігіндегі Раджаури мен Пакли аймақтарына жорыққа шығып, оларды өз мемелкетіне қосады. Бұл аймақтың әкімдері етіп ең сенімді серіктерін тағайындайды.

Фиришта сонымен қатар тағы бір маңызды оқиғаны да әңгімелеген. 1545 жылы Шершаһ қайтыс болған соң патша тағыф баласы Ислам шаһқа тиеді. Бірақ оған Пенжабтық Ниязи тайпасы қарсы шығады. Олардың арасы ушығып, ақыры ол қарулы қақтығысқа ұласады. Ислам шаһтан ойсырай жеңілген ниязилық хайбат хан Панчтағы чактарды келіп паналайды. Оларды Мырза Хайдарға айдап салып өз мақстаына пайдаланғысы келген чактар Хайбат ханды құшақ жая қарсы алады.

Әйтсе де ниязилықтарды бір жола талқандауға бел буған ислам шаһ олардың соңынан Пир Панджалдағы Раджауриге де жетеді. Ал чактардың «қонақжайлығынан» күдіктенген мырза Хайдарниязиліктер Кашмирге шегінбесін деп олардың тыл жолын кесіп тастайды. Ауғандар сөйтіп екі оттың ортасында қалады. Хайбат хан ақырында Ислам шаһқа ұлын кепілдікке беріп бітім жасасады. Сондай-ақ Мырза Хайдармен де бейбіт келісімге келеді. Чактардың арам пиғылдары осылай іске аспай қалады.

Фиришта сөйтіп өз еңбегінде Мырза Хайдардың соғыстарына көбірек орын берсе, Үндінің Әбу-л Фзл ибн Мүбарак Әллами (1551-1602) ныспылы тағы бір тарихшысы «Тарих-и Акбар шаһи » – «Әкбар шаһ тарихы» немесе «Акбар наме»–«Әкбар (патша ) жайлы әңгіммелер» атты шығармасының «Мырза Хайдар жайлы қысқаша мағлұмат» деген 31 тарауында талантты қолбасшының соғыс, шайқастарынан басқа, Кашмир өлкесінің мәдениеті мен өнерінің көркейуіне ықпал еткеніне, мемлекетке он саусағынан өнертамған тарландарды көптеп жиғанына тоқталған. «Оның тұсында,-деп жазады, - Әллами, әсіресе музыка өнеріне ерекше мән берілді, түрлі музыкалық аспаптар жасалынды.».

Шынында да Кашмирді алып көңілі жайланғаннан кейін Мырза Хайдар көптен ойында жүрген «Тарих-и Рашиди» атты еңбегін жазуға кіріседі. өйткені 1541 жылдан 1544 жылға дейін ел ішінде алабөтен оқиғалар бола қоймаған-ды. «Тарих-и Рашидиді» ол «екі» дәптерге» бөледі. әуелі екінші бөлімін (өмірбаянын) жазудан бастайды. өйткені бұрын-соңды тарихи шығарма жазып көрмегендіктен еңбегін өзі көріп бастан кешкен, естіген немесе жадында сақталған оқиғаларды баяндаудан бастайды. Аталмыш дүниесінде кіріспес бұрын бөлесі Бабырдың «Бабыр намесін» тағы да оқып, сан рет ой елегінен өткізеді. өзінің көргендерін һәм түйгендерімен салыстырады. Оқиғаларды сұрыптап, екшеуге мән береді.

Сөйткен ғалым «екінші дәптерді» 1541 жылы бастап 1543 жылдың сәуір-мамыр айларында аяқтаған. Мемуарлық бөлімнің нүктесі қойылған соң – оның ұмыт қалған тұстарын толықтырып, өңдейді де араға бес-алты ай салып 1544-1546 жылдары оның «бірінші дәптерін» де бітіреді.

«Екінші дәптердегі» маңызды тарихи оқиғаларды ауреттеуде олардың деректілігін арттыру үшін Ата Малик Ала ад-Дин Мұхаммед Джувайнидің «1225-1283». «Тарих-и джаһангушай және Әмір Темірдің жылнамашысболған тамаша тарихшы Шараф аддин Әли Йаздидің «1454» «Зафар намесіне» сүйенеді. Мырза Хайдар Орталық Азияның өз шығармаларын түркі тілінде де туындатқан Лутфи (?-1466).

Акбардан кейін Үндістанға билік еткен Жаһангир жайлы баяндайтын «Тузуки жаһангири» атты еңбекте де Мырза Хайдарға байланысты мағлұмат табамыз, онда көрнекті ғалым тұсында кашмиліктердің мәдениет саласында қол жеткізген жетістіктері дәріптеліп, мақталған. «Кашмирді ол билеген тұста,- деп жазылған.онда,– бұл өлкеде көптеген өнер шеберлерді күн кешті. Олар музыка саласында шеберлік танытты. Олардың лютняларды (ішекті аспап), цимбалдары, арфалары (ұзынша үшкілденіп жасалған саусақпен тартатын ішекті аспап), флейталары (сырнай) сол тұста көпке танымал еді. Бұрын кашмирліктерде лютняның бір-ақ түрі болатын. әдетте олар әнді үнді музыкасының үлгілеріне ұқсатып, Кашмир тілінде хормен айтатын. Кашмирліктер қол жеткен жетістіктері үшін сөз жоқ Мырза Хайдарға көп қарыздар».

Сондай-ақ орта ғасырлық Мұхаммед Ағзам мен маулауи Хасен атты тарихшылар да Мырза Хайдарды жоғары бағалай келіп, оның аталмыш өлкегк ыстық монша мен көзді терезелерді, кашмирліктер «нарах лул»(Кашмир тілінде «нарах»– от «лул»– үлкен қазан) деп атаған күріш кептіретін аппаратты да енгізгенін айтқан.

Осы күндері де Үнді тарихшыларынан ұлы қайраткерге соқпай, ол туралы сөз етпей кеткендер аз. Солардың бірі– Р.К.Парму. ол өзінің белгілі еңбегінде Мырза Хайдарға арнаулы тарау ареай отырып, көрнекті мемлекет қайраткері: Кашмирді билеген жылдары аталмыш елдің басқару жүйесіне басқару жүйесіне реформа жасады, жаңа қалалар салдырып, моғол мәдениетінің элементтерін енгізді. Кашмирге шар тараптан суретшілер мен олөнершілерді жинатты. Олардың өз өнері мен кәсібін кашмирліктердің арасына ендіруге мүмкіндік жасады. өзі де елдің әскери жағдайын нығайту үшін көп еңбектенді.

«Кашмир жұрты түгелдей ислам дінінің ханафи мазһабын ұстанған еді»- деп жазады Мырза Хайдардың өзі «Тарих-и Рашидиде». Ал Нәдір сұлтанның (1527-1529, 1540-1541,1551-1552) әкесі Фат шаһ тұсында мұнда Ирақтың талыш (өлкесінен Шамс деген біреу келіп өзін Нұрбахши деп таныстырады. "Нұрбахши" деп атаған дін бұзар секта таратады. Адамдардың қарғысы атып, Алла қаламағыр ол ашықтан ашық имансыздық пен түрлі күпірлікті уағыздап, қаратобыр арасына сүнна немесе шиашылардың да сектасының ешқайсысының іліміне сай келмейтін "Фикһ-и ахват" атты кітап таратады".

Нұрбахшийа — ислам дінінің шийа ағымына жататын сопылық қауымдастық. Оның негізін Иранда туылған бахрейндік Саййд Мұхаммед бин Мұхаммед Нұрбахыш (1392-1464) деген қалаған. Шийашылдықты насихаттай отырып ол шейх Әли әл-Хамаданиді жерге әділдік орнату үшін келген имам-маһди және халифа деп жариялайды. Оның Әмір Темірге қарсы уағызы мен шиашылдықты марапаттайтын үгіт-насихаты әуелде Әзірбайжан мен Иранда кең етек жаяды. Бірақ Әмір Темірдің ұлы Шаһруһ (1405-1447) нұрбахшыларды қатты қуғындаған. Содан 1496 жылы нұрбахшылардың бірі Мир Шамс аддин Кашмирге қашып келеді. Ислам дінін қабылдағанына көп болмаған, бұл діннің бүге-шігесін біле бермейтін жергілікті әкім оны жақсы қарсы алып, жер де бөліп береді. Әуелде Мир Шамс аддиннің уағызына иланып ұйып қалған кашмирлікгер сүннаны қойып, нұрбахшылар қауымдастығына кіре бастайды. Олар тым терендеп бара жатқан соң Мырза Хайдар Үндістан ғұламаларына әлігі кітапты жібере отырып ресми пікір сұрайды. Олар оны: "оқып, көтерілген мәселелерді ой елегінен өткізген соң кітап авторының жалған ілімді ұстанып Құран мен жалпыға мәлім Сүннаға һәм жамағаттың ортақ пікіріне қарсы шыққанын, бұл ілімнің хақ жолындағы жұрттың діни сектасының ешқайсысына жатпайтынын,... сөйтіп оның күпірлік пен адасушылыққа ұрынғанын, /сол себепті/ қолында билігі бар кісілерге ондай кітаптарды жою және әлемде тара-луына тиым салу міндетті уәжіп болмақ. Ондай ілімді түп-тамырымен отау және оған жол бермеу — діни қажеттілік, ал ол кітаптың жақтаушылары мен бұл ілімді ұстанушыларға тосқауыл қою, қарсы шығу — дін ислам міндеттейтін ұйғарым екенін", шегелеп айтады. Ал егер "олар табан тіреп, райларынан қайтпайтын болса, онда дін ислам жолына тұрған мұңдай кедергілерді алып тастап, ондай (қаскөйлердің) мұсылмандарға деген ыза кегіне тойтарыс беру кажет", деген тұжырым жасайды. Тіпті "дін тазалығы мен хақ жолын сақтау үшін оларды жазалау керек болса өлтіру де керек. Ал олар тәубеге келіп, ол ілімнен бас тартса, Әбу Ханифа <Алла оған разы болсын> мазһабының жолын ұстануға бұйрық берілуі тиіс "21 деген фатуа шығарады.

Үнді дін ғұламаларынан осындай ресми діни ұйғарым алған Мырза Хайдардың оны орындауды талап еткені де анық. Р.К.Парму бірақ ол жайлы ауыз ашпайды.

Мырза Хайдар "Тарих-и Рашидиде" кашмирліктердің дін бұзарлық басқа да қылықтарына тоқталған.

"Қазіргі уақытта, - деп жазады ол, — Кашмирдегі барлық сопылардың күпірлікке бет бұрғаны сондай, олар һалал мен харамды да ажырата алмайды. Тақуалық пен әулиелікті олар түнімен ұйықтамау және тамақ ішуді тежеу деп ұғады. Табылған нәрселердің бәрін олар талғамай жей береді. Қайсы харам, қайсы һалал екенін айырмай бәрін бірдей қабылдай береді. Және олардың бәрі ашкөздік пен сараңдық танытып қана қоймай, шариғатқа кереғар келіп, уақыф мүліктеріне қол сұғуға тырысады. Олар ұдайы пайғамбарлық туралы армандайды, "анандай болады, мынандай болады" дегендей сәуегейлік жасайды. Болашақта болады және өткенде болған деп тылсымнан тыс көріністер жайлы мәлімдейді... Білім мен білімділерді жамандап, оларға жеккөрінішпен қарайды... Мұндай құдайдан безгендер басқа ешбір жерде кездескен емес. Ұлы <Алла тағала> өзінің таза дәргейінде мұндай бақытсыздық пен пәледен барлық мұсылманды қорғап, Мұхаммед пен оның даңқты ұрпақтарын шариғаттың ақ жолына түсіре көрсін... Қазір ешкімнің де ашықтан ашық ондай бос сөзді айтуға батылы бармайды. Ол ілімді барлығы мүлде мойындамайды әрі өздерін суниттер меи мұсылман жамағаты қауымы санатына қосады. Өйткені <Алланың> құлы Мен пақырдың қаталдығы оларға мәлім еді. Ал егер (жоғарыда айтылғандай) бірдеңе байқала қалса, онда оларға өлімнен басқа шара қолданылмайды. Алла тағаланың көмегі һәм менің тырысушылығьшның арқасында бұл пәле — (нұрбахшийа) бірақ жойылады деп сенемін...

"Шамасин" атты күнге табынатын да бір топ күпірлер болған. Олардың ілімі бойынша күннің нұрлы болуы біздің иманымыздың тазалығына, ал біздін тіршілігіміз күн нұрының шапағатына байланысты деп түсінді.