тыс сөзі жіңішке езулік үндесіммен айтылса тіс

Қазақ тілінде І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев, С.Татубаев, т.б. ғалымдардың үндестік заңы мен екпін бір-бірін толықтырып
отырады деген пікірі де кездеседі. Ал кейінгі кезде Ә.Жүнісбек, Ж.Әбуов, М.Жүсіпов тәрізді ғалымдар үндестік пен екпін
сияқ-ты екі сөз просодиясы бір тілдің дыбыс құрамында қатар кездесе алмайтындығын айтады. Олар үндестік заңы түркі
тілдеріне ға-на тән құбылыс болса, екпін – үнді-еуропа тілдеріне ғана тән құбылыс деп есептейді. Мұндай тілдегі қызметі
бір, ал көрінісі әр түрлі фонетикалық заңдылық бір тілдің құрамында болуы мүмкін емес деп дәлелдейді. 
Үндестік заңы қазақ тілінің іргелі заңдылығы болғандық-тан, оның ықпалы тілдегі дыбыстардың айтылым
артикуляция-сы мен естілімдік акустикасында күшті болады.
Фонетиканы жақсы меңгеру арқылы қазақ тілінің үндестік заңын аңғаруға, айқындауға болады. Мәселен, қазіргі қазақ
ті-лінде түбір мен қосымшаның немесе сөз бен сөздің арасында қ,к,п дыбыстарының дауыстылармен қатар тұру
мүмкіндіктері жоқ деуге болады. Ал морфемалардың құрамында бұлар қатар тұрып та, айтыла береді: 
апа, әке, ақыл, -еке
(Асеке, Қалеке, басеке)
. Бұл – тарихи дамудың нәтижесі. Әсіресе, морфемалар-дың аралығында қатар келген дыбыстар, олар
акустика-артику-ляциялық жағынан үнемі бір-біріне жуықтап, өзара үйлесіп, тұ-рады. Қазақ тілінде көбіне алдыңғы дыбыс
өзінен кейінгі дыбысқа ықпал етіп, игереді. Мұны тіліміздегі қосымшалардың көпва-рианты болып келуінен көруге болады.
Мәселен, бір ғана көптік жалғауы тоғыз вариантта ұшырайды. Оның аталуы
(-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер)
орфонографиялық норма болып есептеледі де, қалған үшеуі айтуда ғана кездеседі. Олар:
-лөр, -дөр, -төр
. Бір жалғаудың
бұлайша көп варианты болып келуі сөздің соңғы буынына және дыбысына байланысты болады да, тіліміздің та-рихи
дамуының нәтижесі түрінде танылады.
Қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның
аралығында қатар келген буындар мен дыбыстардың өзара үйлесімі, яғни ті-лімізге тән негізгі үндестік заңдар төмендегідей:
1. Түбірдің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қо-сымшалар жуан буынды болады.
2. Түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жіңішке буынды болады.
3. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты не үнді болса, оған жалғанатын қосымшалар ұяң не үндіден басталады.
4. Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса, қосымша ұяңнан бас-талады.
5. Түбірдің соңғы дыбысы қатаң болса, қосымша тек қа-таңнан басталады. Бұл заң әсіресе түбір мен оған жалғанатын
жалғаудың арасында жақсы сақталады. Ал жұрнақтар туралы бұлай деу бір жақтылау болып шығады.

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: