Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Е
нін ш і бвтп т п р ш Фонетики ТАРИХИ ФОНЕТИКА, О Н Ы Ң ОБЪЕКТІЛЕРІ, ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ Тіл тарихы тіл қүрамындағы жеке элементтердщ тарихы гана емес — тіддік қүралдар жүйесінің, солардың озгеріп, дамуының тарихы. Тілдің ф онетикалы қ ж үйесінің тарихы немесе тарихи фонетика жеке дыбыстардың немесе жеке фонетикалық қүбылыстардың озгеру, даму тарихы ғана ем ес, ең алд ы м ен ф о н е т и к а л ы қ заң д ы л ы қ тар , фонетикалық қүбылыстар жүйесінің тарихы болып табылады. Тарихи фонетика бүгінгі тіліміздің фонетикалық жүйесінің қүрылымы мен ж үйелік занды лы қтары ны ң қалы птасуы н, даму ерекш еліктерін түсіндіруі қажет. “Даму ерекшеліктері” дегенде бір тілдің өзімен үялас, өзім ен түбірлес ж еке тілдерден, тілдер тобы нан ерекш елену, айрықшалану, соның нәтижесінде дербестену жолдары еске алынады. Тарихи фонетика тарихи тіл білімінің дербес саласы ретінде тарихи-салы сты рм а тіл білімінің даму процесінде қалыптасты. Фонетикалық зандылықтарды диахрондық түрғыдан зерттеу тарихи- салыстырма тіл білімінде тарихи фонетикалы қ өзгерістердің бір семьяға жататын барлық тілдерге қатысты түрлерін анықтады. Тіл білімінде “жас грамматизм” ағымының ықпалымен анықталған мүндай зандылықтар кейбір бір жақтылығына қарамай, фонетиканың оз алдына пән, дербес сала ретінде орнығуына ғана эсер етіп қойған ж оқ, тарихи-салыстырма тіл білімінің теориялық жағынан жетіле түсуіне де зор себепкер болды. Тарихи фонетика сойлеу тілінің (яғни, қазіргі, осы мерзімдегі тілдің) дыбыстарын, дыбыстық заңдылықтарын қарастырмайды. Ол тек тілдік дыбыс (звук языка) жайлы үғымды негізге алады, ал дыбыс жайлы үғым (немесе ды бы сты қ үғым) ф онетикалы қ белгілерді салыстыра қорытындылау барысында қалыптасады. Дыбыстық үғым немесе дыбыс жайлы үғым тарихи салыстырма әдісімен және іштей қайта қүру, реконструкция әдісімен туыс тілдер мен диалектілер материалдарын зерттеудің соңғы, ақырғы нәтижесі болып табыла ды. Айталық, отанды қ түркология “тірі” ж әне “өлі” тілдерді тарихи-салыстырма әдіспен зерттеу арқылы түркі тілдері тарихында 42 р > з > й, д//т > з > й, а г //ы г //у г //е г //іг //> у //й ауысуларының болғандығын анықтаса, қазіргі тіл фактілерін озара салыстыру аркы лы (яғн и , іш кі қ ай та қүру әд ісім ен ) қ а з а қ тілінде сол ауысулардың р > з, д > й, к //қ , у //й тәрізді іздері сақталғандығын айқындайды. Ал мүндай сәйкестіктер қазақ тілінің коне түркі тіліне, тіпті жалпы алтайлы қ (түркі-м онғол) тіл бірлестігіне қатысты дәрежесін көрсетеді. Салыстыра зерттеу, сондай-ақ, түркі тілдерінің өзара айырым белгілерін айқындаумен бірге, бір тіл мен екінші тілдің байланы с д әр еж есін , ондай б ай л ан ы стар д ы ң ж еке тілдердің қүры лы м ы на ы қ п ал ы н ы ң қан д ай болған ы н да ай қы н д ай ды . Айталық, қазақ тілінде сөз басында айтылатын г, г, д, з кейде б дыбысы да таза түркілік қүбылыс еместігі тарихи салыстырулар аркылы ғана белгілі болды. Сондай-ақ ішкі қайта қүру әдісін қолдану арқылы қазіргі қ а за қ тілінде кейбір сөздердің бас ш еніндегі айтылатын ж жэне н, а және ы, а және е, ы және і дыбыстары бір- біріне ерекше фонетикалық қүбылыс емес, бір ғана дыбыстың әр түрлі көріністері екенін айқындауға да болады. Мысалы: жайқалу және найқалу, арс-арс және ырс-ырс, жалт етті, жылт етті, аңқаңдау ж эне еңкеңдеу, ы р қ -ы р қ ж ән е ір к -ір к тәр ізд і параллельдер қүрамында аталган дыбыстар бірінің орнына екіншісі айтылған, бірақ бір-бірінен лексикалық дербес мағыналы сөз жасалмаған. Қысқасы, бүл сөздер қүрамында сәйкес қолданы лған дыбыстар бір ғана фонетикалық қүбылыстың әр түрлі көрінісі дәрежесінде ғана. Егер осы фактілерді жалпы түркілік аяда салыстырып қарасты рсақ, тілдердің даму тарихында жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|