Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| “Бапрчасының
атларыны йуқарыда бир бир айтыб турурмиз (Ш. Тер.). Көне қы пш ақ тілінің ескерткіші “Кодекс куманикусте” де кездеседі. “...дунйага тириклик берип турур, Христос бизге тогуп т урур”. XIV ғасыр жазбаларынан белгілі -ып+тур+мен формасы ХҮ ғасырдан кейін өнімді қолдана бастаған. “Кодексте” , “Ат тухвада” -ып+тыр+мен түрінде езулік вариантымен берілген. Осы қолданыстың ізін қазіргі түркі тілдерінің ішінде хакас, ш ор, тува, қы рғы з, алтай тілдерінен көруге болады. XV ғасы рдан бергі ескерткіш терде актив қолда- н ы с т а к е з д е с е б а с т а ғ а н -ы п + м е н ф о р м а с ы н ы ң а л ғ а ш қ ы ф иксаци ясы X III—XIV ғасыр жазбаларынан көрінеді; “Тефсир”, “Оғызнамада” бірен-саран үшырасуы байқалады: “Балықны йақшы саіціабсен " ( “Оғызнама”), “Ул, не ким сен келтуруб — сен (“Тефсир”). Белгілі бір дәуірлерде -ып көсемшелі өткен ш ақтың үш түрінің де қ а т а р қ о л д а н ы л у ы к е з д е с іп о т ы р ғ а н . М ү н д а й е р е к ш е л ік гр ам м ати к ал ы қ тү л ғал ар д ы ң сар ал ан а б астау ы н ы ң алғаш қы сатысының көрінісі болса керек. Тілдің ішкі зандылықтары негізінде өрқаш ан сүрыпталу п роц ессін ің ж үріп жатуы бір ф ункцияны атқаратын бірнеше вариантты формалардың ең ықш амдысын ғана таңдауға алып келеді. Қазіргі қазақ ж әне туыстас түркі тілдеріндегі - ып көсемшелі өткен ш ақ формасы, сөйтіп о бастағы -ып+турур+мен түлғасының ықшамдалуы нәтижесінде дамып қалыптасқан. Назар аударар жайт — ескерткіштер тіліндегі -ып формантты өткен шақтың білдіретін мағыналық қырлары. Э. Наджиптің көрсетуінше ”Гүлістанда” бүл түлға екі түрлі мағына берген. Бір жағдайларда 19-16 289 берген мағынасы қазіргі қазақ, өзбек, ұйғыр тідцеріндегідей болып келеді. Яғни, сөйлеуші куә болмаған, қатыспаған немесе оның еркінен тыс болган я басқа біреулерден естіген іс-әрекетгі білдіруі үғынылады: “Сорды кім муңа не болып турур: айттылар, хемр ішіп, урус етіп кісі өлтуруп турур (“ Гүлстан”). Екінш і бір жағдайларда жоғарыдай модальдік реңк болмайды да, беретін мағынасы -ды, -ган түлғалы өткен ш ақ формасымен сәйкес келеді. Ө ткен ш ақ іш інде а н ал и ти к ал ы қ ф орм аларды ң да өзіндік қалыптасу жолын байқауға болады. Күрделі ш ақ түлғаларының көмекші етістік тіркесі арқылы жасалатыны белгілі. Орхон-Енисей жазбаларында, “Диван луғат ат-түрік” , “Қүдатқу білік” , “Хибат-ул хақайық”, “Тефсир” , “Оғызнамада” көмекші етістік ерті, ерді түрінде келсе, XV ғасырдан бергі дәуірде бүл түлғамен еді формасы да қатар қ о л д а н ы л а б а с т а ға н . Ал қ а з ір г і к е зең д е т ү р к і тіл д ер ін д егі аналитикалық ш ақ формасының сыңары ретінде еді кемекші етістігі қ о л д а н ы л а д ы . Т ар и х и тү р ғы д а ең көн е а н а л и т и к а л ы қ ш ақ формаларының біріне -мыш ерті түлғасы жатады. Алғаш Орхон- Енисей ескерткіш терінен мөлім болып, XV ғасырға дейін актив қолданылған. “Алп ер бізіңе тегміш ерті ” (Күлтегін); “мусылман болмыш ердиләр” (“Тефсир” ). Т үркі тілдерінің дамуы бары сы нда оғыз тобындағы тілдерде өнімді қолданылып, нәтижесінде осы топқа тән ерекшелікке айналған. Жазба ескерткінггерде XIII — XIV ғасырлардан бастап кездесетін күрделі өткен ш ақ түлғасы -ган. “ Бабырнама”, “ ІЛ еж іре-и тер екм е” , “ Ш еж іре-и -түркіде” ж үмсалы п отырған: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|