Ж а қ т ы қ ж әне с а н д ы қ ж алғаулары н ы ң е к ін ш і түрі ж іктеу
есімдіктердің толық түрі емес, солардың қысқарған, өзгерген сыпатын
танытады. Мүндай қосымшалар
-ды
түлғалы өткен ш ақ етістіктері
мен шартты рай түлғаларына жалғанады:
V—VIII ғасыр ескерткіштері тілінде II ж ақ (жекеше де, көпше де)
-г
аффиксі арқылы да берілген:
Ыдуқ Отукен йыш будун бардыг
(КТ).
Махмуд Қаш қари бүл қосымш аны арғу тілінің ерекшелігі дейді:
“Сөйлеуші бірлікте болса -л*-мен
-тапындым,
тыңцаушы бірлікге болса
-ң -тапындың,
өзге ж ақ бірлікте болса —
ы -тапынды.
Сондықтан:
тапундуг-табындың. Сен аны қачурдуг —
сен оны қаш ы рды ң”. Бүл
қосымша қазіргі башқүрт, татар, қүм ы қ тідцерінде үшырасады. Бүл
жерде ескеретін ерекшелік:
-са
түлғасының ж ақ қосымш аларын
қабылдауда
-ды
түлғасымен бірдей болуы,
-ды
түлғасы, осыдан бүрын
айтылғандай, о баста қимыл есім, сондықтан оның жақ қосымшаларын
қабылдауы тәуелді жалғаулы есімдерге үқсас. Ал
-са
осы күйінде таза
етістік екені мәлім. Олай болса, оның есімдерше түрленуін қалай
түсіндіруге болады? Мәселе мьінада: көне түркі тілінде шартты рай
түлғасы
-сар,
қосымшаның соңғы элементі
-р
есімше жасаған түлға,
жақ қосымшалары өуелі сол есімше түлғасына жалғанған, кейін
-р-
түсіп, қалған дәуірде ол бүрынғы ізбен — таза етістік негізгі жалғанатын
болып қалыптасады:
-сар +мен >-са/р/+мын >-са +мын.
Сонымен, бүл да
есімше негізді түлғадан дамыған. Көп замандар бойы көпше I жақтың
қосымшалары
-қ
және
-мыз
жарыса қолданылғаны байқалады. I жақ
көпше мәнінде (өткен ш ақ етістіктерінде) екі қосымшаның біреуінің
ғана түрақталуы кейінгі жайт.
Қазіргі түркі тілдерінің көпшілігі жедел өткен шақтың көпше I
жағында
-қ
аф ф иксін ғана қолданса, алтай, хақас тілдерінде
-мыс,
-быс
аффикстері қолданылады.
Қосымшалардың үшінші түрі бүйрық, қалау рай түлғаларына
жалғанады:
жүктеу/скачать
Достарыңызбен бөлісу: