Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Қазіргі тілде түбір етістіктердің бір тобы тек қан а салт мөнінде, 
екінш і бір тобы саб ақ ты л ы қ м өнде ғана айты лады . М үндай 
түрақтылық белгілі бір синтаксистік қоршауда жиі қолданылудың 
н ө т и ж е с і. Е т іс т ік т е р д ің с а л т , с а б а қ т ы б о л ы п ж ік т е л у ін ің
морфологиялық тәсілі міндетін етіс қосымшалары атқарған.
-н, -т
аффикстерімен: 
айт (ай-т), қайт (қай-т)
тәрізді етістіктер 
қүрамындағы етіс қосымшаларын бүгінгі тілімізде байырғы түбірден 
ажыратып қарауға немесе оларды форма жасаушы деп атауға келмейді. 
Бүл сөздер қүрамындағы етіс қосымшалары сөз жасаушы аффикстер 
қызметіне бейім. 
Қорық —
салт етістік. М үның сабақты түлғасы - 
қорық (ы)т),
қазіргі тілде де, ескерткіштер тілінде де осы түбірден 
тараган 
қорқыныш
сөзі бар 
(қоркунч, қорқынч),
соңғы -ш-^-қимыл 
есім түлғасы; 
-ын -ч.
Сонда өзіндік етіс түлғасы ескіріп, күрделі 
аффикс қүрамында ғана сақталған. Бүған қарағанда, о баста қоры қ 
бейтарап етістік, салт мәні -« арқылы, сабақты мөні 
-т
арқылы 
жасалған. 
Оян —
салт етістік, 
оят —
сабақты етістік. Қ азақ тілінде 
бүл екі сөздің байырғы түбірі 
ойя
қимыл есімі қүрамында 
(оя-ойа)
үшырасады. Соңғы факт бір кездерде түркі тідцерінде бейтарап мәнде 
қолданылған 
оя
(кейбір түркі тілдерінде 
ой
түрінде де үшырасады: 
Малов П-ой-ғат) болғанын дәлелдейді. Малов 
йару
(жарық беру, 
жалтыру), 
йарун йарут
(II. 385) етістіктерін көрсетеді. Алдыңғы — 
байырғы бейтарап мәнді түбір. Бүл түбірді қазіргі қазақ тілінде 
жарық
есімі 
(й>ж) (-ық —
қимыл есім қосымшасы) мен жарқылдау 
(жар-
қыл-да-у)
етістігінің қүрамынан байқаймыз. Соңғы екі түлғаның бірі 
салт етістік те 
(йарун),
бірі сабақты етістік (йарут). 
Үйрен —
салт 
етістік, 
уйрет —
сабақты етістік. Осылардың негізінде бейтарап ортақ 
түбір 
уйре
келіп шығады. 
Жубан —
салт етістік, 
жубат
— сабақты 
етістік, бейтарап ортақ түбір — 
жуба.
Малов 
өтуг
(өтініш) есімін 
көрсетеді (408). Қ азақ тіліндегі 
өтін
салт етістігі бар. Бірақ осы 
етістіктің сабақты түрі 
-т
қосымшасымен емес, 
-дір
аффиксімен 
келеді. Алайда көне түркілік 
өтуг
есімін еске алсақ, қазір қодданыстан 
шығып қалған бейтарап 
өт
— түбірін байқауға болады 
өт+(уг)+(ін).
-л, -р
аффикстері: 
қутыл —
салт етістік, 
қутқар
сабақты етістік. 
Ортақ түбір 
қут
бейтарап сөз болса керек. Малов бүл етістіктің 
қутрул
(салт мөнді) түлғасын да көрсетеді (II. 416). Севортян бүл етістікті 
азербайжан тіліндегі 
гуртул, гуртар
етістіктерімен түбірлес; қазақ 
тіліндегі 
қутыл (қутул)
қысқарып, ықшамдалған түрі деп қарайды. 
Егер олай болса, ортақ түбір 
гурт (гурт)-р
түрақсыз дыбыс болады. 
-л, -т
аффикстері: 
тарт —
сабақты етістік, салт түлғасы 
тартыл.
Алайда оны 
тармас
етістігімен салыстырсақ, мәндес ортақ түбір 
тар
297

шығады. Сонда 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: