Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| у
дыбысының жоғарыда айтылған ерекшеліктерін ескерсек, мынадай дыбыс сәйкестіктерін көреміз: у ~ у, у ~ о, о ~ у. Создің абсолют басында не бірінші буынында айтылатын о, у дыбыстары коне түркі тілінің осыңцай позицияда қолданылған дыбыс- тарына сай келеді: он — ош, өкун — өкін, ол, өлуг — өлік, учун — ушін, т.б. Сөздіңекінші буынында байқалатын еріндік ықпал ( ө, утәрізді) соның салдары. Көне түркі тілінің осы дауыстыларының қы пш ақ тобындағы тілдердің өз ішінде (басқа топтарды еске алмағанда) көріністері әр түрлі. Башқүрт, татар тілдері вокализмінің тарихи даму ерекшелік- теріне лайы қ одауыстысы біршама қысқарып у-ге айналғанда, кері- сінше у дыбысы сэл кеңейіп ө-ге айналған. Сөйтіп қы пш ақ тобын- дағы тілдер ішінде коне түркілік ө дыбысы у-ге, керісінше ■ коне түркілік у дыбысы о-ге сәйкестігі келіп шығады: кол — кул, коз — куз, уч — оч, ос, кун — кон? Мүндай процестің кейбір іздері казак, тілінің жеке фактілерінен де байқалады. Коне түркі тіліндегі огір, угуз сөздері қазақш а үйір (жылқы үйірі), озен түрінде орныққан. Сол сияқты өгрен, огут сөздері де уйрен, угіт түріңде айтылады. Сол сияқты огрен, огут сөздері де уйрен, угіт түрінде айтылады. Бүндай фактілер қазіргі тіл қүрамында да ішінара үшырасып қалады: отек — утек, окімет — укімет тәрізді басқа тілдерден ауысқан кейбір создер осы сәйкестіктің негізінде қалыптасқан. Коне түркі тілінде у дыбысы екінші, үш інш і буындарда да айтылған (кейбір коне жазбалар материалдары соны растайды). Кейінгі буындарда айтылған коне түркілік у қазақ тілінде әбден 1 Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков, М .-Л ., 1955, ч.1, стр. 86. ‘Киекбаев Ғ., Башқорт тслепсц фонстикасы. Уфа, 1958, 64-бст. 64 қысқарып делабиализацияға ушыраған. Мысалы: өкүнүч, түгүнчүк, күмүш, үчүп, үгір, түшүр тәрізді сөздер қазақ тілінде окініш, түйіншек күміс, үшін, үйір, түсір тәрізді дыбысталады. Бүлардың қүрамында ү әбден қы сқары п /-ге айналған. С оны м ен, коне тү ркілік ө, ү дыбыстары негізінен бүрынғы сапасында сақталған да, жеке создер қүрамында ғана кейбір өзгерістерге үшыраған (ө > ү, ү > ө). Қазіргі түркі тілдерінің қүрамында а-ны ң жуан ь/-ға сәйкестігі үшырасады. Бүл қүбылыс кей реттерде осы екі дыбыстың негіз бірлігі жайлы айтылып жүрген пікірлерге дәйек болды. Мысалы: тува тілінде — тырт, ындыг, ында, хырын, басқа тілдерде — тарт, андаг (андай), анда, қарын, якут тілінде — сыт, сырдых, ый, ыл, ыт. Басқа тілдерде — чат (йат), жат, царых (жарық), йарық, ай, ал, ат (ату). Мүндай пікір авторлары түркі негіз тілі қүрамында бір тайпа тілінде а-ны ң орнына ы айтылған болу керек дейтін пікірді дүрыс деп санайды. Тайпа тілдері біртүтас тілге үласу барысында создің бір позициясында екі түрлі дыбыстың жарыса қолданылуы болды да, кейін сол екеуінің бірі басым қолданылатын болып қалыптасады. Соның нәтижесінде көпшілік тілдерде а орнықты да, азғана тілдерде ы орнықты. Сонымен қатар, ы дыбысы дамуының екінші бір жолы да бар: у > ү > ы. Бүл мына тәрізді фактілермен дәледденеді: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|