Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| отырыйп, келійп, тасыйп, жатыйп, кійійп
(отырып, келіп, тасып, жатып, киіп). Мүндай ерекшелік Шымкент, Ташкент облыстары мен Қарақалпақстан түрғындары тілінде кез- деседі.1 Мүндай қүбылыстың, яғни ы, /дыбыстарына йдауыссызы- ның қабаттасуы дифтонг дыбыстар сыпатын байқатады. Сонымен қатар, бірсыпыра тілдерде көне түркі тіліндегі / дыбы сына е-нің сәйкестігі де кездеседі. Мысалы, алтай, хақас, шор тідде- рінде кім есімдігі кем болып айтылады. Хакас диалектілерінде иб-е (уй-і), т.б. Бүл фактілер Н. К. Дмитриевтің қазіргі түркі тілдеріндегі / бір кезгі м-дың (монофтонгтың) редукцияға үшыраған, қысаңдаған түрі дейтін пікіріне дәлел болды.2 1 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызскі тіліміздің дыбыстық жүйссі. А-А., 1984, 80-бст. 2 Дмитриев //. К. Грамматика башкирского языка. М. — Л., 1948, стр. 11. 6 6 Түркологияда әр кез еске алынатын бір пікірге қарағанда да қазақ тіліндегі / қысаң дауысты дыбыстың этимологиялық жағынан е ашық дауыстымен байланысы барлығы айқын. Мүндай қорытындыға тіл дамуының барысында фонетикалық өзгеріске үшыраган байырғы түбірлер де дәлел болады. Коне түркі тіліндегі кед, ейгү, ег, егрі, егрім сөздері қазақ тілінде дифтонгілер арқылы қалыптасқаны мэлім. Бүгінгі қолданыста кій, ійгі, ій, ійір, ійірім түрінде дыбысталып, олсіз ы дыбысы айтылады. Екінші жағынан, создің бірінші буынында айтылған е дыбы- сынан да осыңдай ерекшелік байқалады. Коне түркілік йеген, қазақтілінде жиен, коне түркілік йегрен қазақ тілінде жәйрен, т.б. Мүнда бір кезгі бірінші буындағы е-нің біздің тілімізде /-ге сәйкестігін байқауға болады. Сойтіп осылардың нәтижесінде қазіргі түркі тілдерінің арасында и-е-і ( ким-кем-кім ) сәйкестігі қалыптасты. Сонымен, тарихи түрғыдан бүл дыбыстың үш түрлі ізін кореміз. Ійгі, ійе создерінің басқы буынында айтылатын /' коне түркілік е-ге барып тіреледі, ал, іс, істе создерінің қүрамындағы / коне түркілік осындай ды бы сты ң баламасы . Үшін, туйін создерін ің екінш і буынындағы / коне түркі тіліндегі ерін дауыстысының көрінісі. * * * Қазақ тілі вокализмі қүрамындағы “жаңа” дыбыстар қатарына тыл, станция, электр создерінің қүрамындағы ы, и, э дыбыстарын да жатқызу керек. Сойлеу нормасында (орфоэпияда) кейде қазақ тілінің байырғы ы, и, е фонемалары мен бүлардың арасында коп озгешелік байқалмайтыны да бар. Алайда, екінші жағынан, әлгі создер қүрамын- дағы ы, и, э қазақ тілінің осыған жақын дыбыстарымен бірдей емес. Басты ерекшелігі — ы, и, э дыбыстарының фонемалық мәні тек осындай создер қүрамында ғана корінеді. Басқа ыңғайда бүлар фонема бола алмайды. Якорь, январь создерінің қүрамында айтылатын я, ю дыбыс тары (дыбыс тіркестері) туралы да осыны айту керек болады. Бүлардың қайсысы да қазақ тілінде фонемалық дәрежеге жеткен жоқ. ДАУЫССЫЗ ДЫ БЫ СТАР Ж ҮЙЕСІ Жалпы түркілік консонантизм мынадай принциптер бойынша әр түрлі топтарға жіктелінеді: жасалу орнына қарай (еріндік, тіс, тіс-ерін, тіл арты, тіл адды, комей, тіл ортасы), дауыстың қатысына қарай (үнді, үяң, қатаң), айтылу жолына қарай (шүгыл, ызың).1 1 Бүл жайыіща мына сцбсктс барынша толық тащау бсрілгсп: Щербак А.М., Сравнительная фонетикіі тюркских языков. Л., 1970, стр. 77 — 99. 67 Д ы бы старды ң қ а таң ж ән е ү яң о п п о зи ц и ясы қазіргі түркі тілдерінде анлаутта да, инлаутта да бар: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|