Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| бау, бақ,
балық, бес, балта создері хақас, шор тілдерінде п дыбысымен айтылады. Дегенмен, қазақ тілінде коне түркі создерінің кейбірінің қатаңдауы да бар: пыш (ақ) - коне түркі тіліндегі түбір быч: піс, пісір, пісіру — коне түркі тіліндегі түбір быш. С ондай-ақ піл созі қатаңмен айтылады да, осы түбірден жасалған сын есім б үяң дыбысымен қолданылады: білдей. 70 Н. К. Дмитриев қазіргі түркі тілдерін сөз басында дауыссыздардың қай тобы жиі де біршама түрақты қолданылуына қарай екі топқа жіктегені белгілі.1 Олар: 1) соз басында дауыссыздардың қай тобы да (қатаң-үяң) біршама еркін қолданылатын тілдер. 2) Соз басында дауыссыздардың бір тобы біршама түрақты қолданылатын тілдер. Бірінші топқа азербайжан, түрікмен, гагауз, қырым татарлары тілінің оңтүстік диалектісі, екінші топқа қазақ, қыргыз, ногай, қарақалпақ, өзбек тілдері жатқызылады. Бірінші топтағы тілдер соз басында д, г д ы бы стар ы н , екін ш і то п тағы тілдер сол п о зи ц и я д а ғы т, қ дыбыстарын жиі айтады. Соз басының біршама үяндап естілуі әдетте оғыз тілдерінің, ал біршама қатаң естілуі қы пш ақ тілдерінің белгісі деп қаралады. Ал осы екі топ белгілерінің бір тіл қүрамы нда үш ы расуы э т н и к а л ы қ а р а л а с т ы қ т ы ң с е б е б ін е н д и а л е к т іл ік араластықтың нәтижесі екені айқын. Сондықтан да қазақ тілінде қалыптасқан зандылық т, қ дыбыстарының айтылуы бола түрып, сол позицияда д дыбысы да үшырасады. Соңғы вариант ( д ), кобіне диалектілік, периферийлік тілдік қүрамдар қатарына жатады. Қазіргі қазақ тілінде в, ф, ц, х, ч дыбыстары бар, олар вагон, фабрика, хальіқ, цех тәрізді сөздер қүрамында соз басында айтылады да, бару, сегіз, балық, пісу тәрізді создер қүрамында айтылмайды. Алдыңғы топтағы создер басқа тідцерден енгендігі белгілі. Бүлар фонемалық мән түрғысынан да оқш ау түрды. Егер байырғы дауыс- сыздардың фонемалыгы кез келген создер қүрамынан корінсе, бүл дыбыстардың фонемалығы тек оздері айтылатын создер қүрамында ғана. Ал ондай создер біздің тілімізде соншалықты коп еместігі белгілі. Сонымен, байырғы ф онемалар мен кейін енген фонемалар арасында қолданылу сферасы түрғысынан айырмаш ылық бар. ДАУЫССЫЗ ДЫ БЫ СТАР Ж ҮЙЕСІНДЕГІ ТАРИХИ ӨЗГЕРІСТЕР Қазіргі тілдің фонетикалық жүйесін тарихи түрғыдан барлағанда, тілдің даму барысында конвергенция процесі, яғни, озгерістер нәтижесінде фонетикалық бірыңғайлану орын алғандығы корінеді: байта , киім, жай, тая тәрізді қазақ создерінің и ды'бысымен айтылуы тіл дамуының барысында о баста әр түрлі дыбыстардың озгеріске түсу нәтижесі. Екінші созбен, коне түркі дәуіріндегі, одан да ежелгі 1Дмитриев Н. К. Грамматика кумыкского языка, М .,—Л., 1940 г., стр. 14. 71 кезендегі түркі тілінің бірсыпыра дыбыстары қазақ тілінде й дыбысына айналған. Сөйтіп, бірнеше фонеманың бір фонема арқылы берілуі орын тепкен. У, з дыбыстары жайында да осыны айтуға болады. Екінші жағынан, жоғарғы дыбыстардың қалыптасуы бірсыпыра сөздердің фонетикалық дивергенцияға үшырауына да себеп болған. Оны қазақ тілінде жаз — жай, бақ — бау, семір — семіз, тіз — тер, сый (етістік) — сық, қыз-қырқын, т.б. создер қүрамындағы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|