Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

// дыбысы түркі негіз тілінде соз басында бірен-саран соз 
қүрамында ғана байқалады. С. Е. Маловтың корсетуінше, Орхон- 
Енисей жазбаларында 
-н
дыбысынан басталған создердің копшілігі 
сырттан енгендер. Бүған қараган да, коне түркілік доуірде 
-н
дыбысынан басталатын создер соншалық коп болмаса керек.
Қазіргі түркі тіддерінде бүл дыбыс создің барлық шенінде актив 
қолданылатын дыбыстардың қатарына жатады. Дегенмен, зерттеушілер 
таза түркі создерінің абсолют басында отс сирек айтылатындығын 
көрсетеді. Бүл дыбыстың қолданылуындагы осындай ерекшелігін ескер- 
геннен болу керек, М. Рясянен бүндай дыбыс коне түркі тілінде болған 
емес, ойткеш Алтай негіз тілінде болган 
н, й
дыбысына айналып кеткен 
деп қарайды. А і жалпы түркілік 
н
тек 
не
сүрау есімдігінде ғана бар.
Н
дыбысының соз басында айтылуы айрықш а комбинаторлық 
ө згер істің н әти ж есі: соз б асы н дағы
и, айт, иіт
с ө зд е р ін ің
қүрамындағы 
й
дыбысымен негіздес.2 Мүны дәлелдейтін фактілер 
қазақ тілі қүрамынан коп үшыраспайды. Бірақ қазақ тілінде сөз 
ортасында 
н, й
дыбыстарының сойкестігі кездеседі. Бүл қүбылыс 
әсіресе есімдіктер қүрамында жиі үшырасады: 
қайда, қандай, қанша.
Бүл сөздердің ортақ түбірі 
қай//қан
екені айқын. Қ азақ тілінің батыс 
говорында 
қай
сүрау есімдігінің 
қанда
варианты бар. Махмуд Қашқари 
осы создер қүрамында 
й
дыбысын айту түрік тайпасы тіліне, ал 
н
дыбысын айту арғу тайпасының тіліне тән деп көрсетеді. Айрықша 
бір ескеретін пікір Рясяненде кездеседі. Ол 
нану
сөзінің басында 
айтылатын 
н
дыбысын элизияның нотижесі деп қарайды.3 Қазақ 
тілінің батыс говорында бүл соз 
шану
түрінде де айтылады. Сыртқы 
қүрылысы, мағынасы жағынан 
нану//шану
созі илану созімен түбірлес, 
үялас. Бүл создің қыргыз тіліндёгі нүсқасы: 
ынану.
Сонымен, 
ш ~н//
л
сәйкестігі келіп шыгады. Бүл сәйкестік қүрамындағы 
ш
дыбысын 
түсіну үшін мынадай фактілерге коңіл аудару керек: қазақ тіліндегі 
жаңа
сөзі түркі тілдерінің бірсыпырасында 
йаңа,
ал тува тілінде 
наны
болып айтылады. Ал копшілік түркі тілдеріндегі 
жаңбыр//йаңбыр
сөзі 
шор тілінде 
намыр.
Сойтіп жоғарыда айтылған сәйкестікті былайша 
толықтыруға болады: 
н//л~іи~ж~й.
Қ азақ тілінде соз басында 
ж>н
сәйкестігі де үшырасады: 
найқалу, жайқалу.
Олай болса, сөз басында
1 
Рясянен М.
Материалы по исторической фонетике тюркских языков. 
М., 1956, стр. 176.
2 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: