Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Щербак А. М.
Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970, стр.83. 3 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике гюркских языков. М., 1956. Стр. 176. 6-16 81 үшырасатын н дыбысы ы-мен негіздес. И дыбысының ж -ға сәйкес- тігінің екінші бір варианты ш~н сойкестігі болса керек (н~й)ж///іи). Сөйтіп қазақ тіліндегі нану, шану, илану және найқалу, жайқалу создері өзара түбірлес, дыбыстық озгерістер арқылы қалыптасқан сөздер. Алаңда, бүдан бүрын ескерілгендей, н дыбысы коне, жаңа түркі тіл- деріңде сөздің абсолют басында аса сирек қодданылады. Қазіргі тілде н дыбысынан басталатын сөздердің копшілігі басқа тілдерден ауысып орныққандар. Көне, жаңа түркі тілдерінде соз басында айтылмайтын дыбыс — -ң. Бүл дыбыс кобінесе соз ортасында, соңында ғана айтылады. Түркі тілдерінің тарихын зерттеуш ілердің копш ілігі-ақ сөз ортасында айтылатын ң дыбысын нг (кейде нг) дыбыс тіркесінің жаңа корінісі, со н ы ң ф о н е т и к ал ы қ ы қ п алд асуы н ы ң н әти ж есі деп қарайды . М. Рясянен монғол тілдері мен түркі тілдері арасында (монгол) нг (түркі тілдері) ң сәйкестігін корсетеді. Қ азақ тіліндегі қоңыр созі монгол тілінде қонгур түрінде дыбысталады. Қазіргі тіл қүрамында мынадай қүбылыс байқалады: соз ортасында қ, к, г, г дыбыстарының алдында ң дыбысы айтылацы: жаңгыз, жаңқа, жоңгы (қүрал аты), моңкі, мәңгі , т.б. Н ақ осы қүбылыс түбір мен қосымша арасында сойлеу процесінде байқалады: келің-ге (келінге), қыраң-га (қыранға), т.б. Алдыңғы создер де тарихи түрғыдан түбір мен қосымшадан қүралған. Айталық, жоңгы созінің негізгі түбірі жон, жону етістігі екені анық. Түбір күйінде н дыбысынан аяқталады. -г-дан басталған қосымшаның әсерінен барып туынды түбір қүрамында н дыбысы қалыптасқан. М .Қаш қари создігінде де йон (жон, жону). Бүл фактілердің барлығы соз ортасында айтылатын ң дыбысының нг, нг дыбыс тіркесіне қатысы барын корсетеді. И. А. Батманов Енисей жазбалары тілінде ң (нг, нг) дыбысының жіктеле бастауы болған деп қарайды. Оның ойынша, сол ж азбалар тілінде параллель қолдан ы лған -ңыз ж әне -гыз аффикстерінің кездесуі осыны дәлелдейді. Сол процестің нәтижесінде кейбір тілдерде бүл фонеманың -г, -г варианты ғана сақталған да, кейбірінде -ң түрінде қалы п тасқ ан . И. А. Батм анов мынадай фактілерді келтіреді: хақас — тиир; іиор — тегри, бірақ қыргыз — тәңрі.1 Сол сияқты қазақ тілінде де: тәңрі. Қ азақ тілінде де бүл фонеманың екі түрлі қалыптасуы байқалады: коне түркі тілінде — тоңгуз, унгуз, қазақ тілінде — доңыз, қоңыз, коне түркі тілінде — суңгү, менгу, қазақ тілінде — суңгі, мәңгі. Бүлардан басқа мына создерге де назар аударған 1 Батманов И. А. и др. Современная и древння Енисейка. Фрунзе, 1962, стр. 79—80. 82 жөн: “Лт-Тухват” — сіңгір, қонгур, қазақ — сіңір, қоңыр. Кейбір создер ьщғайында жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|