Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| л
дыбысының түсіп қалуы арқылы келгені де белгілі. Л, сонымен қатар, бул, сол сілтеу есімдіктері мен ол жіктеу есімдігінің қүрамынан да түсіріліп айтылады. Түркі негіз тілінде л дыбысы соз басында айтылмаған (егер біраз еліктеу сөздерді ескермесек), соз ортасында, әсіресе соз соңында жиі айтылған. Сондықтан ал, бол, тол, қыл тәрізді создер қүрамындағы л түркі негіз тілінен келе жатқан қүбылыс. Р дыбысы түсіріліп айтылатын создер қазақ тілінде аса коп емес: беркіт — бекіт. Бірақ тарихи түрғыдан р түсірілу арқылы қалыптасқан фактілер едәуір үшырасады. Мысалы, түрікмен, азербайжан тілдерінде аслан, қ азақ ш а арыстан. Осы ізбен ала+туру>аладур>ала+ды формуласы әбден дәлелденді. Яғни, осы ш ақты қ көрсеткіш ал етістігінің көсемше түрі мен тур етістігінің келер ш ақ түлғасының қысқарып, кірігуі арқылы жасалған. Р-дің түсіп қалуы қазіргі е етістігінің формасынан да корінеді. Оның ескі формасы ер екені мәлім. Р дыбысы коне түркі тілінде соз ортасында, әсіресе сөз 1 Исследование по сравнительном грамматике тюркских языков. М., 1955, ч.1, стр. 279 79 соңында, қосымшалар қүрамында жиі қолданылған, бірақ ол тілде бірде-бір сөз осы дыбыстан басталмаған. Сөздің соңғы шенінде р дыбысы еліктеуіш создер қүрамы нда қатаң дауыссыздармен бір тіркесте айтылған. Осы жай қазіргі қазақ тілінде де сақталған: жарқ, сарт, т.б. Зерттеушілер мүндай позициядағы р дыбысы жартылай дауыстымен бір тіркесте айтылған, сонда жоғарыда келтіріген создер коне түркі тілінде екі буыннан түрған (жа-рық) деп қарайды. Сөз ортасында р үш түрлі қолданылған: 1) екі дауысты арасында: қара, 2) дауыссыз дыбыстан кейін: теңрі, соңра, атрау. Соңғылары екі буынды создер, р дыбысы екінші буынның басында айтылған. Бүл морфемалар тарихи қосымшалар болуы әбден мүмкін, 3) бірінші буынның соңғы дыбысы болады: арқа, қарга. Бүл позициядағы р түбірдің соңғы ды бы сы , бүдан кейін айтылған буын — тарихи қосымша. Тілдің даму барысында кейбір морфемалар қүрамында р>л ауысуы болған. Махмуд Қаш қари сондай фактінің барлығын айталы (1 т. 68). Қ азақ тілінде бүл ауысу -рақ және -лау аффикстерін салыстырудан корінеді: р>л, к//г>у. Қазіргі қазақ тілінде бірен-саран создер осы ауысу жайын байқатады. М үсырман — мүсылман, т.б. р> г ауысуы болған: арын>агын, р> з ауысуы болған: Ары-аз, арықУазган, есіз>есер, қымызУқымыран, қыз>қырқын, көрУкөз, семіз>семір, ез>ері, т.б. Осы соңғы ауысуға м ы на сөздерді де ж атқы зуға болады: жар>жаз>жай, жүр>жүз>жүй ( +ткі), сор>соз>сәй-ле, мүмкін: жар >жаз >сыз; (дж //ч >с). Р>з сәйкестігі немесе р>з ауысуы қазақ тілінде осы сыпатында қалы п қойм ай, әрі қарай дамыса керек. Ж оғарыда келтірілген жар>жаз>жай сәйкестігінен басқа бүған тіре>тайа (аралық з звеносы сақталмаған), қырқ>қый тәрізді аздаған сөздерді де жатқызуға болады. Тарихи түрғы дан орны тү р ақ сы з дыбыс деп н ды бы сы да айтылады. Бүл жерде еске алатын факт - қазіргі көмектес септікке негіз болған жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|