Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| аңқаусыра>аңқау
адамның корінісін жаса, т.б. Жалпы түркілік аяда р ~ з сәйкестігі әлдеқайда кең аумақта: р~д//т ~з//ж ~й түрінде үшырасады. Бір ыңгайда осы сәйкестік толы ғы нан х р о н о л о ги ял ы қ ж үйем ен ауы сы п отырады. М ына мысалдарға назар салайық: чуваш -ура, орхон — адақ, кут — атақ, шор — азақ, басқа тілдерде -айақ. Осы сәйкестіктің кейбір іздері қазіргі тілдерде де үшырасып қалады. Түрікмен — говре, қазақ — кеуде, т.б. Чуваштық р мен жалпы түркілік д-ның сәйкестігі грамматикалық түлғалардан да табылады. Чувашта жатые пен шығыс септіктері қосымшасы -ран, -рен, -ра, -ре, урам-ра (кошеде), урамран (кошеден). 1 Щербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970, стр. 85 — 86. 2 Серебренников Б. А. Что было первичным: Р или 3? “ Советская тюркология”. 1971, №1. 88 Бірак, осы сэйкестіктер бар жагдайда бірдей жүйслі келмей, жеке шагын топтарга болінгеп: д~ й (Орхон-Енисей жазбаларынан қазірге дейін), д ~ т (Орхон-Якут), д ~ дж (Орхон-Енисен — ескі уйгыр, огыз, қыпшақ жазбаларына дейін), д ~ з (Орхон-Енисей жазбаларынан шор жәме хақас тілдеріне дейін). Осы ауысу XIX ғасырдан бері түркі тілдерін топтастыруға негізгі критерий есебінде айтылып келе жатыр. XI ғасыр түркологі Махмуд Қашқари дз дыбысын чыгыл тайпасының ерекшелігі ретінде көрсетеді де, батысқа орналасқан қы пш ақ, т.б. тайпалар осы позицияда з, ал яғма, тухсы тайпалары й дыбысын қолданатындығын айтады. Бүған қарағанда, орта ғасырлардың алғашқы кезеңі іш інде-ақ соз ортасында айтылған д-ның з-ға, одан и-ға айналуы басталғанын көруге болады. Қ азақ тілінде бүл процесс екі ыңғайда корінеді. Бір ыңғайда д мен к-дің сэйкестігі, екінші бір ыңғайда з мен й-дің сәйкестігі. Бірақ бір ескеретін жай: бүлар бір-бірінен оқш ау, бір-бірімен байланыссыз қүбылыстар емес, бір-бірімен байланысты, бірінен екіншісі туындаған озгерістер. Қазақтілінде қазық пен қада, адақтау мен айақтау, қудық пен куй (тебесінен қуй қазу), азу мен айну тәрізді параллельдер бар. Бүлар қазақ тілінің создік қорының үлкен аумақты тобы болмаса да, біраз туынды түбірлерге негіз болган. Тіліміздегі кейбір синонимдік қатардың шыгуын, қалыптасуын дыбыстардың осындай тарихи сәйкестіктерімен ғана түсіндіруге болады. Дегенмен, мынадай жайды да ескерген жон: коне түркілік д орта ғасырларда з дыбысына сэйкес болады да, соңгының й-ге сәйкестігі осыдан кейін ғана шығады. Бірақ қазақ тіліндегі кейбір создер қүрамында үшы- райтын д ~ й сәйкестігін қалай деп түсінуге болады? Әрине, түркі тілдерінің даму жолын ескере отырып, д дыбысының й дыбысынан тікелей сэйкестігі аралық звено арқылы болғандығын, кейінгі даму процесінде аралық варианты тіл қүрамында сақталмай, д-лы коне вариант пен м-лі жаңа вариант қ ан а о р н ы ққан ы н салыстырма материалдар аркылы коруге болады. Жоғарыда келтірілген адасу — азу, айну — (д~з~й) тәрізді жүйелі параллельдер қазақ тілінде коп емес. Бірақ қазақ тілі фактілерін басқа түркі тілдерімен салыстыру арқылы бүкіл сәйкестіктер анықталады: аяқтау — адақтау (істің аяқталуы), башқүрт тілінде: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|