Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ж
да, аффрикат дж да бар. Соған орай Малов ж, дж дыбыстары й-ге2 қарағанда ескі болу керек дейтін пікір айтады. Түркі негіз тілінде болған дауыссыз дыбыс бір буынды создің басында қазақ тілінде ж- ға, тува, хақас, шор тілдерінде ч-та, чуваш тілінде с-га, басқа тілдерде й-те айналған: қазақ — жаз, тува — час, чуваш — сур, якут — сас (“лето”). Алайда, осы ж, д ж -й//ч/с сәйкестігі немесе керісінше й -ж //д ж //ч//с кейде бір тіл қүрамында да сақталатыны байқалады. Татардың халық тілінде йаз, сонымен қатар джиіп, жіп. Сойтіп бір гана тіл қүрамында, соз басында әрі й, әрі ж, әрі дж қатар айтылады. Н ақ осындай қүбылыс, яғни, әрі й, әрі дж аффрикатын қолдану монғолдың халық тілінде де бар екен. Сондықтан Богородицкий осы реттегі чуваштық с-ға тікелей негіз болган аффрикат дж деп қарайды. Кейбір зерттеушілер (мыс: Бернштам) ж дыбысы көне түркі тайпаларының тілінде болган. Бірақ Орхон-Енисей жазбаларының тілінде осы дыбысты айтатын тайпа тілі корініс таппаган деп қарайды.' Қ азақ тілінде дублет ретінде де говорлық ерекшелік ретінде де д~ж сәйкестігі байқалады. Мысалга, далаң, жалаң дублеттері, жүз, 1 Мыс.: Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание. Казань, 1953. 2 Малов С. Е. Памятники древпстюркской письменности. М. — Л., 1951, стр. 5 - 8 . 3 Бернштам А. //. Следы д ж ск ап ья в турсцски х язы ках, в сб. “Академику Н. Я. Марру” , 1938. 8 6 дуз (сан есім, зат есім), дузу, жузу, домалау, жумалау торізді эдеби норма мен гопорлық түлғаларды атауға болады. Сонымен қатар, қазақ говорларында о/с-ның орнына й айтылу фактісі де кездеседі. Бірақ бүл қүбылыс дербес соз қүрам ы нда емес, ф разалы қ екпінмен айтылатын сөз тіркесінің қүрамында ғана байқалады; сойер — со жер. Ал осы й-мен айтылатын создер д-мен айтылмайды, сол сияқты д-мен айтылатын создер де й-мен айтылмайды. Сойтіп қазақ тілінде й~д~ж сәйкестігі толық түрде емес, й~ж, д~ж түрінде ғана үшырасады. Дегенмен осы фактілердің озі жалпы түркі тілдеріндегі жүйелі дыбыс сәйкестігінің ізін байқатады. Осыдан бүрын р дыбысының қолданылу ерекшелігі сөз болды. Ж алпы алтайлық бүл фонема біздің тіліміздегі з дыбысына сәйкес. Оған коз жеткізу үшін түркі тілдерінін, ішінде кездесетін р~з сәйкестігін еске алу керек. Чуваш тілі р дыбысын қолданатын орындардың бәрінде де (немесе барлығында дерлік) басқа түркі тілдері з дыбысын айтады. Н ақ осындай ерекшелік түркі тілдері мен монгол тілдері арасында да бар. Түркі тілдерін классифика- циялауда да бүл сәй кестік басты крийтерийлердің бірі болып табылады. Қ азақ тілінде (сондай-ақ басқа да түркі тілдерінде) кейбір создер қүрамындагы р мен з этим ологиялы қ жағынан бір ғана фонеманы ң екі түрлі корінісі ретінде айтылады. Ондай создер қатарына коз, кор, семір, семіз, сез, сергек, жар, жаз (етістік), тузу, тура, теру, тізу, т.б. жатады. Кейбір создер қүрамында р~й сәйкестігі корінеді: тіреу, таяу, қьірқу, кийу, т.б. Соңгы сәйкестіктің даму жолы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|