Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Немесе Баскаковтың ізімен, қазақ тіліндегі 
қүт
етістігін алтай тіліндегі 
(төлеуг) қүй созімен салыстырсақ та сондай ерекшелікті байқауға болады.
С оны мен, қ а за қ тілінде, басқа да түркі тілдері тәрізді, бүл 
сәйкестік үздік-үздік кездеседі. Қазіргі тілдегі жаз бен 
жай, қазық
пен 
қада, қудық, қүты, қүй
жоне соз бен сойлем, 
қозы
мен 
қой
(қош ақан да) осының бір тармағы болуға тиіс, ойткені 
(ш>с), қаздиу
мен 
қайқиу
, т.б. создер сол процестің эр түрлі кезеңінің коріністері. 
Бүл создер қүрамындағы 
з, д, й
дыбыстары бір ғана архифонема р-ге 
тіреледі. Оның әр кезеңіндегі коріністері болып табылады. Жогарыда 
келтірілген мысалдар бойынша қазіргі қазақ тіліндегі соз ортасында, 
сөз соңында айтылатын дауыссыз й дыбысының тағы бір тегі көрінеді. 
Коне түркі тіліндегі 
д
дыбысымен айтылған 
едгү, іді, адың, йад
сөздері 
қазақ тілінде 
ійгі, ійе, айу, жай
(етістік) түрінде айтылып дыбысталады. 
Алайда мына бір ерекш еліктерді ескеру орынды: басқа дыбыс 
сәйкестіктеріндей емес, қазақ тілінде 
д~ й
сәйкестігі 
ада болу, адақтау,
аяқтау
тәрізді екі-үш сөз ыңғайында ғана байқалады.
Сонымен, қазақ тіліндегі дауыссыз 
й-тң
негізінен үш түрлі архетипі 
(з, д, г)
бар екендігін айту керек. 
Жай, бій, кій
сөздерінің қүрамындағы 
й
қазіргі тіліміздің зандылықтары түрғысынан бір ғана дыбыс бола 
түрса да, тарихи түрғыдан үш түрлі негізге қатысты болып шығады.
ҚАЗАҚ С Ө ЗІН ІҢ БАСЫ М ЕН АЯҒЫНДАҒЫ
Ө ЗГЕШ ЕЛІКТЕР
Қай тілде болмасын создің басы мен соңы озіндік белгілерімен 
ерекшеленеді. Бүлай болуы тілдің даму барысында болган өзгерістер- 
дің сол тіддің озіне тән зандылыққа айналуының нәтижесі. Түркі тілдері 
де сөздің қай дыбысқа аяқталуы түрғысынан біроңкей болып келмейді.
Түркі сөздерінің барлық шенінде де (басында да, ортасында да, 
аягында да) дауысты дыбыстар жүмсала алады. Создің ең басындағы 
(немесе басқы буынындагы) дауысты дыбыстың ықпалымен басқа 
буындардағы дауы сты лар, соған сай ф он ети калы қ сапа алады 
(дауыстылар гармониясы). Бірақ дауыссыз дыбыстар жайлы да осы 
түжырымды айтуға болмайды.
Дауыссыз дыбыстардан создің басталуында түркі тілдерінде белгілі 
жүйе сақталады жоне олар тілдердің озара жақын топтарға болінуінің 
қосымш а дәлелі болып табылады.
Осы болімнің басында қ азақ создерінің анлаутындағы негізгі 
ерекшеліктер айтылады. Дегенмен, қазақ сөзінің басы мен аяғына
90

қатысты, оны басқа тілдерден оқш аулайтын басқа да қосымша 
белгілер бар. Томенде солардың басты түрлері баяндалады.
Қ азақ тілінде соз басы нда айты латы н 
ж
-ды бы сы на түрік, 
азербайжан, гагауз, түрікмен, озбек, қүмы қ, башқүрт тілдерінде 
й,
қырғыз тілінде 
дж,
алтай (телеут) тілінде 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: