Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| тас
емес таіи, сол сияқты қыс емес қыш, т.б. Сойтіп сөз соңында айтылатын с бірсыпыра түркі тілдеріндгі з-ға, екінші жағынан ш-ға сойкес болып шығады: с ~ з/ш . Бірсыпыра түркі тілдерімен салыстырғанда, қ азақ создерінің соңында байқалатын тағы бір ерекшелік — бірсыпыра тілдердегі аффрикат ч орнына иі дыбысын айту. Бүл ерекшелік қазақ тілін қ ы п ш ақ -б ү л ғар тобы на ж ататы н тілдерм ен (татар, баш қүрт) салыстырғанда айқын байқалады: татар тіліндегі ач, күч, уч қазақ тіліндегі аш, көиі, үш түрінде айтылады. Қазақтың әдеби тілі байырғы создер қ ү р а м ы н д а ч д ы б ы сы н соз б асы н д а д а, ая ғы н д а да қолданбайды. Алайда қазақ тілінің Жетісу говорында бүл дыбыс соз басында да, аяғында да, кейде тіпті соз ортасында да қолданылады. Бүл, сірә, көрші үйғыр тілінің әсері болса керек. Ф У ЗИ ЯЛ Ы Қ Ө ЗГЕШ ЕЛІКТЕР Қазақ тіліне тэн дыбыс озгерістері түбір мен қосымшаның шегінде де байқалады. Дыбыстардың үндесу заңдылығы жалпы түркі тілдеріне тән болса да, оны ң осы позициядағы коріністері барлы қ түркі тілдерінде біроңкей болып келе бермейді. Қазақтілінде осы позицияда болатын дыбыс озгерістері, жалпы түркі тілдерін былай қойғанда, қыпш ақ тобындағы тілдерде де бірыңғай емес. Н //д //т . Бүл озгеріс түбір мен кейбір септік қосымшаларының арасында болады. Фактілерге қараганда, ілік септіктің алғашқы фор- 93 масы -н болған. Кейін, коне түркі тілінде жоне үйтыр тілінде ол ң- та айналтан да, дауыссызга біткен түбірге жалганғанда байланыстырушы дауысты -ы пайда болтан: -ың. Сонан соң есімдікке негізделген сегггеудің нәтижесінде -// қосылтан: -ның. Оңтүстік-батыс тілдерде дауыссыздарга біткен түбірлерге -ның түрінде, ал дауыстыга біткен түбірлерге ескі күйінде -ың болып жалтанады. Табыс септіктің қосымшасы коне түркі және үйгыр тілдерінде - г, -г, -ыг, -іг түрінде болса, кейін есімдікке негізделген септеу жүйесімен -ны, -ні болып қалыптасты. Бүл қосымшалардың қайсысы да түбірдің соңты дыбысының әсерімен коптеген түркі тілдерінде -д, -т дыбыстарына озгереді. Ал, қазақ, алтай, т.б. тілдерде дауыстыдан кейін -ның, -ны, сонордан кейін -дың, -ды, қатаңнан соң -тың, -ты. Ал қыргыз тілінде сонордан кейін де ілік септік -дың. Телеут тілінде ілік пен табыс барлық жатдайда да -дың, -ды. Қойбол, қарагас тілдерінде тек қатаңнан соң гана -тың, -ты, басқа жердің бәрінде де -ның, -ні. Ал, башқүрт, қүм ы қ тілдерінде барлық жатдайда да -ның, -ны. М//б-п. Бүл өзгеріс тек қазақ тілінде тана емес, башқүрт, түрікмен, тува тілдерінен басқа түркі тілдерінің бәріне дерлік жайылган. Қазақ тілінде түбір мен қосымш аның шегінде бүл озгеріс, негізінен, мына түрде көрінеді: дауы сты лардан соң -м, сон орлардан со ң -б, қатаңдардан соң -п. Бірақ кейбір тілдерде бүл зандылық әр түрлі қалыптасқан. М ысалы, азербайжан тілінде түйы қ рай жасайтын қосымша б- дан басталса ( оп — бек), болымсыздық аффиксі де 6-дан басталады ( оп-бе ). Сойтіп түбірдің соңгы дыбысы қатаң болса да, қосымша үяңнан басталганы корініп түр. Сол сияқты, қыргыз тілінде сүраулық шылаудың екі түрлі фонетикалық варианты бар, бірі 6-дан басталады жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|