Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| {бы: келди би?),
екіншісі /г-дан басталады ( пы: келип пи?). Тіркескен создің соңты дыбысы дауысты, сонор болса -бы, қатаң болса -пы. Алтай тілінде де осындай. Ал баш қүрт тілінде сүраулық шылаулар тек м дыбысынан гана басталады. Л //д //т . Л д ы бы сы н ы ң д, т-та ауысуы кобінесе мынадай грамматикалық формаларда кездеседі: контік жалтау -лар, зат есімдік қосымша -лық, етістік жасайтын қосымша -л. Кейде кейбір сырттан енген создер қүрамында да осы ауысу байқалады. Барлықтүркі тілде- ріне ортақ заңдылық: дауыстыдан соң жоне й, р дыбыстарынан соң - л, сонор жэне үяндардан соң -д, қатандардан соң -т. Дегенмен, бірсы- пыра түркі тілдерінде сонор дыбыстардан соңда л-дан басталатын косым- шалар жалганады: азерб. келинлор, л //д //т дыбыс озгерісі қазақ тіліне жақын деп есептелінетін қарақалпақ, ногай тілдерінде де сақталмайды. 94 Протеза, эпентеза, дауыссыздардыц элизиясы. Тарихи түрғыдан сөз қүрамында белгілі бір дыбыстың болмауы мүмкін де, бірақ тілдің даму барысында пайда болып, қалыптасуы ықтимал. Әдетте тіл білімінде протеза, эпентеза деп аталатын қүбылыстар этимологиялық түрғыдан соз қүрамында болмаган, тілдің даму барысында пайда болып, қалыптасқан дыбыстарды еске алады. П ротезалық жэне эпентезалық дыбыстардың пайда болуы қазақ создерінің тарихи қалыптасқан қүрамынан туатын ерекшелік. Түркі создері, сол сияқты қазақ создері де, іргелес айтылған екі дауыссыздан, л, р дыбыстарынан басталмайтыны белгілі. Сырттан, басқа тілдерден енген создердің барлығы да тілімізде қалыптасу процесінде осы зандылықты сақтайды. Қ азақ тілінде протеза есебінде жиі айтылатын дыбыстар қысаң дауыстылар. Революциядан бүрынғы дәуірлерде енген араб-парсы сөздері де, орыс создері де қазақ тілінің заңдылығына лайықталып, осы протезалық дыбыстармен қалыптасып кеткен. Қ азақ тіліндегі устел, ырас, ырза, ірет, т.б. создер осы протеза дыбыспен қалып- тасқан. Протеза ретінде кейде о аш ық дауысты дыбысы да айтылады: орыс, ораза (бастапқы түрі: русь, руза). Қазіргі орфографиялық нормаға сай ренжу, рахмет, лаіиын тәрізді создер де айтылуда ырахат, іренжу, ылашын болып, протеза қы саң дауыстымен айтылады. Айтылуда алдынан қысаң дауыстылардың қосарлануы щ, в, л дыбыстарынан басталатын орыс тілінен енген создерге де тон. Айырмашылық тек қана орфографиялық нормада гана. Дауыссыздардың ішінде протеза ретінде жиі қолданылатын дыбыс - й .' Түркі тілдерінің коне дәуірінде создің абсолют басында протеза ретінде айтылған й соз қүрамы на әбден сіңіп, қазақ тілі зандылығына лайы қ ж дыбысына айналган. Қазіргі тілімізде кейбір создердің басында айтылатын ж сол протезаны ң озгерген түрі. Махмуд Қ аш қари XI ғасырдагы түркі тілдерінің ф онетикалы қ сы п аты н б аян д ай к е л іп , кей с о зд е р д ің а л д ы н а н п р о теза й айтылатынына мынадай мысалдар келтіреді: ыгла-йыгла, ылыг-йылыг, іг-йіг. Бүл создер қазақ тілінде жыла, жылы, ій ( +ір) түрінде айтылады. Протеза й тек соңғы создің қүрамында гана орнықпаған. Алдыңғы сөздер қү р ам ы н -д агы протеза й қ а з а қ тілінде ж -ғ а айналы п орныққан. Н. К. Дмитриев бүл дыбыстың қолданылуын қы пш ақ тілдеріндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|