Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| б
тілдері тобына жатады. Түркологияда қалыптасқан пікір бойынша соз басындагы б — кейінгі қүбы лы с, бір кезгі қатаң п ды бы сы ны ң әлсізденуінің, үяндануының нәтижесі, ал соз басындағы т ескі күйінің көрінісі де, кейбір тілдерде (оғы з тобы ндағы тілдерде) осы позицияда д- дыбысының айтылуы жаңа қүбылыс. Егер осы көзқарасты еске алсақ, қазақ тілі бір ыңғайда (т дыбысын қолдануда) ескі күйді танытса, екінші бір ыңғайда (д дыбысын қолдануда) жаңа, жас қүбылысты байқатады. Сонымен бірге, қазақ тіліндегі анлауттағы т мен д, б мен п оппозиция қүра алмайды, соз мағынасын айқындамайды, олар дублеттік ( болат, полат, диірмен, тиірмен) формалар ғана жасайды. Ал кейбір создер арасында бүл дыбыстардың оппозициясы үшырасса, олардың бірі байырғы сөз, екінші сырттан енген болып шығады (бол, пол). Бүл фактілер, екінші жағынан, дауыссыздардың қатаң және үяң топтарға жіктелуі коне түркі тілдерінің қайсысында да фонемалық мэнге котерілмеген дейтін пікірдің дүрыстығын дәлелдейді. Соз соңында з, с дыбыстарының айтылу жүйесі коңіл аударарлық. Түркі тілдерінің барлығында бірдей сөз соңыңда з үяң дыбысы айтыла бермейді. Қазіргі қазақ тілінде з дыбысынан басталатын создер о баста түркілік емес, басқа тілдерден ауыс-күйіс жолымен келгендігі (экстралингвис- тикалық жол) мәлім. Ал соз ортасындағы з түркі негіз тілі дәуірлерінде це осы сапасында айтылған. Коне түркі фактілері соны дэлелдейді: йазы, азуқ, қызыл, безе, йүзүк, т.б. Қазіргі чуваш тілі мүндай позицияда, басқа гүркі тілдерінен озгеше, р дыбысын айтады: сірі — жүзік, хуран - қазан, г.б. Ал башқүрт, якут тілдері кейбір создер қүрамында осы позицияда комейлік һ дыбысын айтады: қыһыл, қаһан. Соз соңындағы з дыбысы коне доуірден біздің тілімізге жеткен қүбылыстың бірі. Солай екендігін гүркі тілдеріңде соз соңыңда айтылатын здыбысының монгол тілдеріңдегі і дыбысына сәйкестігі долелдейді: боз — бор, жүз — йүз — дүрі, кез — керү. ?2 Соз соңындағы з, с дыбыстары қолданылуындагы сабақтастық, әсіресе, келер шақтың болымсыз түрінен айқын корінеді: қазақ: алмас; түрікмем, түрік, азербайжан: алмаз. Сойтіп қ азақ тіліндегі етістіктің болымсыздықтың қосымшасынан ксйін жалғанатын — с осы позицияда айтылған здыбысының тарихи қатаң варианты болып шығады: кел-ме-с, бар-ма-с. Олай ексніне коз жсткізу үшін оғыз тілдеріндегі —-мар, -маз формаларымен салыстырса да жеткілікті. Сонда қазақ тілінде р ~ з сәйкестігінің екіниіі сыңары болатын үяң з қатандау процесіне үшырап, с-г а айналғандығын коруге болады. Сонымен, қазақ создерінің тағы бір ерекшелігі соз соңында үяң емес, қатаң с дыбысының айтылуы. Бірақ қазақ создерінің соңында айтылатын с барлық уақытта басқа тілдердегі з дыбысына сай деп қарауға болмайды. Басқаны былай қойғанда, қыпш ақ тобындағы тіддер оз ішінде соз аяғындағы с дыбысы түрғысынан бірыңғай емес. Түркі тілдерінің біразында жоне қарақалпақ, ноғай тілдері бүл позицияда ш дыбысын қолданады, ол тілдерде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|