Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| р>з>й
яғни, з арқылы жүрген, бірақ орталық звено біздің тілімізде сақталмаса керек. Қ азақ тіліндегі жар, жаз, жай тәрізді бірен-саран фактілер дыбыс озгерістерінің сондай жолын дәлелдейді. Бүл ретте тек қана р мен з емес, кейде р, з, и-дің де бір ғана фонеманың корініс- тері екенін байқаймыз. Сонда жай создерін салыстыру арқылы р мен с-да бір гана фонеманың екі басқаша жолмен қалыптасқан бола ды. Қазақ тіліндегі тур, тус создерін салыстыру арқылы р мен с-да бір ғана фонеманың екі корінісі екендігін коруге болады. Өйткені бүл жердегі сас созінің қүрамындагы осындай дыбыс емес, бір замандарда соз соңында айтылған з фонемасының қатандап кеткен тарихи варианты. Сондай-ақ, залым, заман, зәулім, зәре тәрізді создер- дің басында айтылатын з мен коз, семіз, тузу создерінің қүрамындағы з екі басқа қүбылыстың нотижесі. Алдыңғысы экстралингвистикалық фактордың нәтижесі болса, соңгысы түркі тілдеріндегі дыбыстық өзгерістің нәтижесінде пайда болган. С ондай-ақ, ірет, ырас, ірің со зд ер ін ің қ ү р а м ы н д а гы р м ен көр, семір, тура с о зд ер ін ің Қүрамындағы р шыгу, қалыптасу тегі жагынан екі басқа. Түркологияда 87 бүл екі дыбыстың қайсысы алғаш қы дейтін мәселеде екі түрлі козқарас бар. Академик Радлов пен Гомбоц чуваштық р жалпы түркілік з-дан ш ы ққан деп қараса, Рамстед, т.б. зерттеушілер жалпы түркілік з чуваштық /ьды ң дамыған түрі деп қарайды. Алдыңғы пікірді Щ ербак та қостайды. Ротацизм, оның ойынша, чуваш тілінде кейін қ алы п тасқан қүбы лы с. Ол - пратүркілік с ды бы сы ны ң даму барысында пайда болған аллофоны .1 Бүл пікірді кейбір түзетулермен Б. А. Серебренников та қостайды.2 Р~з сәйкестігіне қосы м ш а айта кететін ж айт, түркі тілдерінің бірсыпырасында соңғы з ассимиляция заңдылығына сәйкес с-ға айналған. Мысалы: чуваш тілінде: пар, хер, хуран, вакар, тавар, басқа тілдерде - буз/муз, қыз/қыс, қазан, бүзау/бозау, туз. Бүл сәйкестік тек түбір создер қүрамында ғана емес, қосымшаларда да үшырасады. Ч уваш ты қ -са р //-сер аф ф иксі басқа тілдерде -сы з//сіз түрінде айтылады. М ысалы: лаш а+сар-атсыз, сил+сер-ж ел+сіз. Кейде чуваштық р басқа түркі тілдерінен де үшырайды. Мысалы, түрікмен тіліндегі келер ш ақтың болымсыздық формасы мынадай: 1 ж. - ал- ма-р-ын, I I ж. ал-ма-р-сын, III ж. ал-ма-з. Сөйтіп тек III жақта ғана жалпы түркілік з пайда болады да, алдыңғы екі жақта оның орнына р айтылады. Қ а зақ тілінде м үндай ы ңғайда жалпы түркілік з асси м и ляц и я арқы лы с-т а айналған: ал-м а-з> ал-м а-с. Ж іктік қосымшалары соған лайы қ жалғанады: ал-ма-с-пын. Сонымен, коне түркі тіліндегі -сыра-сірә аффикстері мен қазіргі тілдегі -сыз, -сіз сәйкестігі тек мағыналық жағынан емес, түлғалық жағынан да дәлелді. Олай болса қазақ тіліндегі -сыз коне түркілік -сыр аффиксінің корінісі. М ағыналық жағынан кейбір мэнеріне қарамай, үқсастығы айқын корінеді: сусыра>сусыз (қал), жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|