Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| бақа — бага, қашық — гашық,
кул — гул, т.б. Алайда, мүндай парлар барлық уақытта фонемалық мәнмен байланысты болып отырмайды. С„3 БАСЫНДАҒЫ ДАУЫССЫЗДАР Түркі тілдерінің тарихи фонетикасын зерттеушілер сөз басында дауыссыздардың қолданыла бастауын түркі негіз тілінің жеке тілдерге ыдырау дәуірінде пайда болған қүбылыс деп есептейді.1 Сөздің абсолют басындағы қатандардың үяңдауы, сөйтіп бүл позицияда ү яң д ы б ы с т а р д ы ң п ай д а болуы қ а т а р а й ты л ған екі сө зд ің алдыңғысының соңғысына әсері (сандхи зандылығы) деп қаралады. Қалайда сөздің абсолют басында қатаң дыбыстардың айтылуы түркі тілдері тарихындағы өте көне, ежелгі қүбылыс. Сөздің абсолют б а с ы н д а қ а т а ң д ы б ы с т ы ң қ о л д а н ы л у ы т ү р к і т іл д е р ін д е гі сингармонизм зандылығының болуымен де байланысты: сөздің басы қатаң да күшті айтылудың нәтижесінде басқы буын сапасы қалған буындарға да ы қпал еткен. С. Е. Малов озінің белгілі классифи- кациясында қатаң дауыссыздардың қолданылуы тіл қүрамындағы ежелгі зандылықтың, сипаттың сақталуының белгісі деп түсіндіреді. Эрине, С. Е. Малов пікірі де бүгінгі түркі тілдері фактілерін ежелгі жазбалар тілімен салыстыруға негізделген, олардың озара қатынасын пайымдаудан туған. Қ азақ тілінде осы процесс барлық сөздерді қамти алмаса керек. Өйткені қазақтың байырғы создері қүрамында анлаутга үяндардан горі қатаң дауыссыздардың айтылуы жиірек. Бүл әсіресе, қ, г, к, г, т, д, с, з дыбыстарының қолданылуына қатысты. Мысалы: тек (ти), таш (тас), ташру (тыс), саб (сөз), сайу (сайын), қабыіи (қабысу, жалгасу), қадын (қайын), қальщ (қалың), қамыш (қамыс), кумуіи (куміс), кед (кій), т.б. Бүл создердің бірі де қазақ тілінде басқы қатаң дауыссызды сақтап қалған. Осымен байланысты, орта ғасыр авторларының бірінің сол заманғы түркі тілдерінде қатаң, үяң дауыссыздардың қолданылуы жайлы ескертпелерін келтіре кетудің артықтығы жоқ. Ортағасырлық “ Китаб тәрджума фарси у турки у мағоли” авторы сол заманғы түркі тілдерін “біздің жақтың түріктері” және “түркстан ды қ” деп боледі. М үндай боліске себеп болған жайлардың бірі, кітап авторының баяндауына қарағанда, сәз басында қатаң, үяң дауыссыздардың қолданылуы. “ Біздіңж ақты ңтүріктері” 1 Щербак А. М. Сравнительная фонетика... Стр. 190 — 191. 6 8 тілінде, автордың айтуынша, сөз басында д үяң дыбысы қолданылған да, “туркстандықтар” тілінде осы позицияда т дыбысы айтылған: діш —тіш, діл —тіл, дірік —тірік. П. М. Мелиоранский “Тәрджума...” авторының осы ескертпелерін келтіре бтырып, автордың айтып отыр- ғаны шығыс тайпалары мен оңтүстік тайпалары тілінің арасындағы ай ы р м аш ы л ы қ деп тү й ед і. С о н ы м ен қ а т а р , М е л и о р ан ск и й “Тәрджуман” авторының “біздің жақтың түріктері” тілінде де кейде т мен д дыбысының параллель қолданылатындығы жайындағы ескертпесін сол заманғы шығыс тайпа тілдері дыбыс жүйесі мен оңтүстік тайпа тілдері дыбыс жүйесі арасындағы озара ықпалдың көрінісі деп түсіндіреді.1 Түркі негіз тілінде сөздің абсолют басында қатаң жабысыңқы дауыссыздар ғана қолданылған дейтін қағиданың орныгуына да бүгінгі түркі тілдеріндегі осындай фактілер негіз болып жүр. Оның үстіне, бүл пікірді біршама түрақтанған деп есептеу керек. Бүл пікірге қосымша, негіз тіл қүрамында үяң дауыссыздар айтылған ба, айтылса қай дыбыс дейтін де сүрақ қойылып келеді. Соңғы ш ыққан (1984 ж.) “Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасының” авторлары түркі негіз тілінің алғашқы кезеңінде м, н сонант дыбыстары болды деп қарайды.2 Бүл кітап авторларының айтуынша негіз тіл қүрамында 12 (ң д ы б ы сы н қ о с қ а н д а ) д ау ы ссы з ф о н е м а қ о л д а н ы л ға н . А. М. Щербак өзінің белгілі еңбегінде тілдің осы күйінде соз басында 6 — 8 дауыссыз фонема айтылған деп қарайды да, олардың бірі — жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|