Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Келатыр,
турегел, баратыр (келе жатыр, тура кел, бара жатыр), т.б. айтылу нормасы есебінде қалыптасып кеткен создер сондай өзгерістердің нәтижесі. Мүндай сөздер қүрамынан екі түрлі өзгеріс байқалады: екпінсіз буынның түсіп қалуы және дербес сөздің (көмекші етістіктің) грамматикалық формантқа айналуы. Бірақ осы жағдай -е, (а, -й) түлғалы көсемшелер мен көмекші етістік тіркесінің қүрамында ғана болады да, -п көсемшелі тіркестер қүрамынан мүндай кездеспейді. Қазіргі қазақ тіліндегі нақ осы ш ақ жасайтын отыр, жатыр, жур, тур етістіктері де қосымшалар қүрамындағы қысаң дауыстының түсіп қалуы негізінде қалыптасқан деп қарауға негіз бар. Жатыр етістігінің осы ш ақ мәнін беруі соңғы -ыр қосымш асына байланысты екені айқын. Н ақ осындай қосымша алдыңғы сөздер қүрамында да бар.2 Қысаң дауысты дыбыстың түсіп қалуы салдарынан қосымш аның соңғы дыбысы да түсіп қалған (түркі тілдерінде екі р дыбысы қатар тіркесе алмайтыны белгілі). Сөйтіп қосымш аның мәні түбір мәнімен үласып кеткен. Сөз қүрамындағы редукция қүбылысының тағы бір көрінісі -ган есімшесі мен -соң шылауының тіркесі: келгенсін, баргасын, айтқасын, көргесін, т.б. Соң шылауы екпін түспеудің салдарынан өзгеріп, грамматикалық формант дәрежесіне жеткен. Редукция күбылысы есімдер мен комекші создер қүрамынан да байқалады. Түркі тілдерінің тарихында кейбір септік формалары редукция арқылы қалыптасқан. Оның ішінде, әсіресе, қазіргі қазақ тіліндегі комектес септік жалғауы формасының қалыптасуы назар аударады. Қазіргі түркі тілдерінің көбінде көмектес жалғауы деп аталатын грам м атикалы қ ф орм ант кездеспейді. О ны ң орны на көмектестік және біргелік мәнді білдіруде біле, іле, білен шылаулары қолданылады. Өткен ғасырда қазақ арасында қолданылған кітаби 1 Поцелуевский А. П. Происхождение настоящего времени в южной группе тюркских языков. Ашхабат, 1944. 2 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 276—288. 107 тіл қ ү р ам ы н д а да осы тәр ізд ес шылау қолд ан ы лған . С оны ң салдарынан көмектестік, біргелік мон ауызекі сойлеу тілінде бір түрлі тәсілмен, жазба тілінде екінші тәсілмен берілген. Шынында да бүлар бір-бірімен орайлас, бірі екіншісімен торкіндес еді. Өзі багынышты, жетегінде айтылатын есім созбен бір екпінге бағынудың нәтижесінде бірле шылауы дыбыстық ыңғайласу заңының салдарынан редукция- ланып, қазіргі біздің тіліміздегі -мен түлғалас жалғау қалыптасты. Қ азақ тілі говорларында бүл жалғаудың әдеби тілдегіден горі үзақ варианты (-мынан) да үшырасады, ондай варианттар әдеби тілдік түлға мен шылау түлғасының аралық звеносы сияқты. Осы тәрізді қалыптасу жолын, егер Рамстедт этимологиясын қабылдасақ, шығыс септік жалғауы да откен. К өне түркі тілінде шығыс септіктің қосымшасы бір-екі сөз қүрамында ғана үшырасатыны белгілі. Бүл озгешелік форманың әлі қалыптасып үлгермегендігін дәлелдейді. Сонымен, редукция қүбылысы тіл дамуының барысында оның м о р ф о л о ги ял ы қ ж үйесін де едәуір із қалды рған ф он ети калы қ қүбылыстардың бірі. БУЫ Н С өздің буын қүрам ы ж айы нда әңгім елегенде, ең бір назар аударарлық жай — сол буындардың фонетикалық сипаты. Создің буын қүрамының түрақталған фонетикалық сипатына қарап, сөздің байырғы түбірін создің негіз қүрамынан ажыратуға болады. Алтай тілдерінде, оның ішінде түркі тілдерінде, буынның негізгі екі түрі кездеседі: 1) аш ық буын (дауыссыз-дауысты), 2) бітеу буын (д ау ы ссы з-д ау ы сты -д ау ы ссы з). Бүдан б асқ а соз басы нда тек дауыстыдан не дауысты-дауыссыздан қүралған буындар да бар. Буындардың осы түрлерінің басқа, тек түркі тілдерінде гана кездесетін буын түрі — дауыссыз-дауысты-дауыссыз буын. Мүндай буындардың соңынан екінші дауыссызы р, л дыбыстарының бірі болып келеді. Алтай тілдерінде, оның ішінде түркі тілдерінде, создің буын қүрамы қандай фонетикалық сипатта болды дейтін мәселе әзір бір тоқтамға келген жауап алды деу қиын. Алайда, алтай тілдері жайлы әдебиетгерде бүл мәселеге екі түрлі козқарас барлығын атап айту керек. Олардың қайсысын жақтаушылар да өз дәлелдерін, оз байламдарын үсынады. Н. А. Баска- ковтың айтуынша, түбір создердің ішінде ең байырғысы бітеу буын түрі де, қалғандарының бәрі осы түрдің эр түрлі модификациясы.' Бүл 1 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|