Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| 1
. -г, -г, -ыг, -іг, -үг, -үг, 2. -ы, -и, 3. -н, -ні, -ны. Енисей — Орхон жазбаларында -г-дан басталаты н түлғалар жарыса қолданылған. Бірақ бір-бірінен өзгеше болып (магынасы мен қызметі бір болса да) келетін, осы екі топ белгілі бір жүйе бойынша қолданылған деп жиі айтылып жүр. Зерттеушілердің көпш ілігі-ақ -г тек қан а зат есімдерге {не сон ы ң қ ы зм етін д егіл ер ге), ал, -ы тәуелденген сөздерге, -ны есімдіктерге жалғанған деп қарайды.1 Негізінен осындай жіктеліс болғанын қостай отырып, кейде ол жүйенің сақталмаған реттері де болғанын ескеру керек.Мысалы: Күл тегін Азман ақыг бініп... Күл тегін өгсіз ақын бініп... (КТ). “Күл тегін Азман ақты мініп... Күл тегін меңсіз ақты мініп... ” Осы екі сөйлемде бір ғана ақ сөзі әр түрлі түлғаланған: ақыг, ақын. Әрине, мүндай фактілер екі түрлі вариантты қолдануда белгілі бір жүйе қатаң сақталғандығын дәлелдемейді. Ескерткіштер тілін хронологиялық жүйемен қарастырғанда -г түлғасының XI — XII ғасырлардан бері қарай аспайтынын байқауға болады. (Махмуд Қаш қари сөздігінде, “ Қүтатқу білікте” бүл түлға қолданылады.) Алайда бүл дәуірлерде -г түлғасы Орхон-Енисей жазбаларындағыдай есімдерге жалғанып қоймайды, есімдікке де жалғанып қолданылған. “ Қүдатқу білікте” буларыг, өзүг, оларыг (бүларды, өзін, оларды).Алайда бүл қүбылыс сонш алық кең жайыла алмаса керек.2 Ал кейінгі жазбаларда (“Кодекс Куманикусте”, Алтын Орда ескерткіштерінде) бүл түлға атымен кездеспейді. Махмуд Қашқарида, әсіресе “Қүдатқу білікте” мүндай жіктелістің әлі кездесуі коне дәуірлерде қалыптасқан әдеби тіл дәстүрінің әлі де үзілмеуі деп қарау да бар.3 Табыс сеп тіктің қолданы луы н әң гім елеген де, ең алдымен қ а р а сты р ы л у ы қ а ж е т б ір ж ай — о н ы ң ж а с ы р ы н не а ш ы қ қолданылуының зандылықтары. Қазіргі түркологияда табыс септіктің мүндай қолданыстарын заттың (объектінің) белгілі не белгісіздігімен байланыстыратын көзқарас жиі айтылады. Коне жазбалар тілін зерттеушілердің көпш ілігі-ақ коне түркі тілінде табыс жалғауының 1 Благова Г. Ф. Тюркское склонение в ареалыю-историческом освещении. М., 1982, с. 36-43, 112-122. 2 Б лагова Г. Ф . К истории развития местоименного и именного падежных склонений в тюркских языках. “Советская тюркология”, 1971, № 2. 3 Благова Г. Ф. Тюркское склонение... Стр. 112-122. 185 салыстырсақ: айқай, қайыр, алдыңгы түбірдегі т дыбысы жоқ. Н. А. Баскаков үсынған пікір коп ыңғайда коне түркі тілдерінің материалдарымен де деңгейлесіп калады. И. А. Батмановтың зерттеу- лері бойынша Енисей жазуының ескерткіштерінде дауысты-дауыссыз түрімен қатар дауыссыз-дауысты-дауыссыз сипатты түбірлер бар да, соңғы түрі оте коп кездеседі.1 Т үркологияда, соны м ен бірге, дауы ссы з-дауы сты буыннан түратын сөздер байырғы деп қарайтын да болжам бар. Мүндай болжам авторлары мынадай фактілерге сүйенеді: қо + /й//қо +/зы//қо +/шақан/ , к ө + /з / — (двойств, число), т.б. Сондай-ақ ба (байлау), су (әскер) тәрізді көне түркі материалдарын да осыған жатқызуға болады. К оне түркі түбірі екі дыбысты аш ы қ буы ннан түрған деп есеп тей тін дердің бірі п о л як ғалы мы В. К отвич орыс тілінде “Иследование по алтайским языкам” деген атпен басылған зерттеуінде қазіргі алтай тілдеріндегі (түңғыс-маньчжур, түркі, монгол) түбірдің ф онетикалы қ қүрам ы н салыстыра келіп, түңгы с тілдерінде екі дыбысты аш ық буыннан түратын түбірлердің көптігін, ал түркі мен монгол тілдерінде екі дыбысты аш ы қ буыннан және үш дыбысты бітеу буыннан қүралатын түбірлердің арасалмагы шамалас екенін айтады. Бүдан аш ық буынды түбірлер қалайда байыргы болуы керек дейтін қорытынды шыгады. Олай болса, екі дауыссызга бітетін бітеу буыннан түратын түбірлердің пайда болуын қалайша түсіндіруге болар еді — дейтін занды сүрақ туады. Екі дыбысты аш ы қ буынды түбір теориясын жақтаушылар, оның ішінде Котвич, моңгол және түркі тілдері материалдары н түңғы с-м аньчж ур тілдерімен салыстыра о ты р ы п , со ң гы л а р д а м ү н д ай си п атты т ү б ір л е р д ің бүтін дей кездеспейтіндігін айтады. Олай болса, түркі тілдері мен монгол тілдерінде бір фонетикалық сипатта, бір магынада қолданылатын жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|