Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -сы
түрінде жалғанатыны мәлім. Соған үқсатудан барып осы реттік сан есімнің екінші варианты — жиырмасыншы пайда болған. Дүрысында әдеби норма жиырманшы болу керек еді. Бүл соңғы вариант реттік сан есімдердің қалыптасқан тәсіліне лайық ( бір-інші, алт-ыншы, сегіз-інші тәрізді). Аналогия заңдылыгына оз (/) е с ім д ігін ің ж ік т ік ж алгауы н қ аб ы л д ау ы н да ж атқы зу к ер ек (баяндауы ш тан басқа мүше қаж етінде). Әдетте есімдер ж іктік жалгауын баяндауыш қызметінде жүмсалганда ғана қабылдаса, өз есімдігі күрделі бастауыш күрамында түрып та жіктік жалгауды қабылдап, озінен бүрынгы созбен байланысып түрады. ( Біз өзіміз де білеміз. Біздер оздеріміз есіткенбіз). Қазақ тілінің дамуында аналогия қүбылысы жиі үшырасады. Соз жасау тәсілдерінің қай-қайсы сы да ежелден келе жатқан ізбен жүретіндігін былай қойганда, сырттан, басқа тілдерден енген создер де сол дайын “үлгіге” багындырылып отырылады. Ерте уақытта енген болыс, самаурын, шәйнек, рет, т.б. создердің ф онетикалы қ “дайын үлгінің” ы қпалы на үшыраганы соншалық, олардың сыртқы қүрылысының озінен жай козге жатгыгы байқалмайды. Кейінгі доуірде, революциядан кейін енген сөздер сыртқы ф онетикалы қ “қабы гы н” сақтаганымен, олар да дайын 122 “үлгіге” бағынып педагог-ке, парк-ке түрінде айтылады. Сол сияқты, бимаглум, бимезгіл тәрізді сөздердің қүрастырушы элементтері шет тілдік екеніне қарамай, тіліміздегі біріккен сөздер үлгісімен жасалған. Әдетте кейінгі кезде тілдің ішкі ресурстарын пайдалану арқылы бүрын болмаған жаңа создердің коп жасалғандығын жиі айтамыз. Оңдай реттерде осімдік, оқулық, аялдама, өнеркәсіп тәрізді жасалу мерзімі жағынан да, беретін мән-мағынасы жагынан да жаңа создер мысалға алынады. Әрине, байырғы қазақта онеркәсіп дейтін де, оқулық дейтін де үғым болған емес. Халықта ондай үғым туғызарлықтай тарихи жағдай да болмаған. Бірақ белгілі тарихи жагдайлардың тууымен бірге сондай үғым да пайда болды. Сол үғымдарды беретіндей соз жасау үшін тағы да бүрыннан белгілі тәсілдерге үқсастыру зандылығы пайдаланылады. С о н ы м е н , г р а м м а т и к а л ы қ а н а л о г и я з а ң д ы л ы ғ ы т іл д ің грамматикалық қүрылысының дамуында оған едәуір әсерін тигізетін және қазір де қолданылатын зандылық болып табылады. М о р ф о л о ги я л ы қ тү л ғал ар д ы ң тар и х и о зге р ісін б ай қ ау д а ф онетикалы қ занды лы қтарды ң мәні зор. Д ы бы старды ң тарихи ауысулары мен сәйкестіктері, редукция және элизия қүбылыстары, екпіннің ықпалы, т.б. создің қүрылысына, морфологиялық түлғаға эсер етпей қоймайтыны айқы н. Сонымен бірге, соз қүрамында дивергенция және конвергенция қүбылыстарының да ізі кездесіп отырады. Дивергенция, яғни, бір дыбыстың бірнеше вариантқа ыдырауы сөздің немесе грам м ати калы қ түлған ы ң да бірнеш е вариантта айтылуына негіз жасайды. Егер, айталық, мүндай реттегі дивергендік варианттар тап басып, дәл анықталмаса, сырт коз олардың әрқайсысын дербес создер немесе дербес морфологиялық түлғалар есебінде үгынуы да мүмкін. Дивергендік варианттардың мысалы ретінде қазақ тілінде ертеден сақталып қалган жер-су аттарының қүрамындағы кейбір аффикстер мен олардың қазіргі тілде онімді қолданылатын варианттарын салыстыруға болар еді. Шідерті, Өлеңті, Мойынты тәрізді атаулар қүрамындағы -т ы //-т і мен қазіргі тілдегі - лы //-лі бір ғана аффикс. Немесе мына бір фактіге де тоқтай кету артық емес, қазіргі тілімізде кейбір создер қүрамында кездесетін - жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|